View Full Version : [Tổng hợp] Hãy gọi tôi là Mongolia
Mongolia-Không thể có lần thứ hai
(Bài viết này sử dụng nhiều và rất nhiều các tư liệu của các tác giả khác nhau, có thể nhiều nội dung không phù hợp nhưng chỉ với mục đích vui chứ không có ý gì khác. Xin cám ơn và thứ lỗi.)
Đến đất nước Mongolia lúc này như nhìn thấy một hình ảnh của Việt Nam ngày nào, vừa mừng cho đất nước bạn đã và đang phát triển, nhưng lại cũng nhiều tự sự, mọi thứ không thể khác được, quy luật cuộc sống hay quy luật của loài người là phải thế.
Mông Cổ, tôi không rõ cái tên này ở đâu ra, càng lớn nghe càng khó chịu vì một quốc gia sao lại phiên âm thành mông với cổ. Nam Triều Tiên-Đại hàn Dân quốc đã đề nghị gọi lại tên nước khi vào Việt Nam: Hàn Quốc. Vậy Mông Cổ sẽ phải đọc thế nào cho xứng danh đã từng là một quốc gia hùng mạnh, từng cai quản vùng đất và cả dân số đến gần 2/3 thế giới. Mà cũng có khi cái tên nó vận vào người, mông cưỡi ngựa chinh chiến khắp nơi, cổ lắc lư luôn chỉ hướng về phía kẻ khác để bách chiến bách thắng trong quá khứ, nhưng nay thì luôn phải nhẹ cúi đầu bước đi trên những thảm cỏ mùa hè hay mặt băng buốt giá mùa đông, nhỏ bé và nhẫn nại như cát sa mạc, như vài dòng suối lẻ loi thêm vài bông hoa khác lạ trên vùng đất rộng lớn thứ 19 thế giới, tất cả là để chờ đợi đến ánh hoàng quang lần thứ hai-như cầu vồng kép ở Mongolia, không biết bao giờ sẽ quay lại với dân tộc mình. Hay cái tên vậy nên con người nơi đây cũng chỉ quanh quẩn với tứ khoái, với những dê cừu bò thẩn thơ đồng cỏ và lạc đà chậm rãi trên sa mạc bao la bất tận ánh nắng trong cả mùa đông lẫn mùa hè, hay còn đó là ẩn chứa một nỗi đau ê ẩm (mông) và mỏi (cổ) đã thẩm thấu chạy vào mỗi trái tim lạnh của những người lính du mục vĩ đại nhất trong lịch sử thế giới, để thỉnh thoảng lại le lói trở lại bởi những cơn gió băng quật vào mặt đã cháy sạm như nhắc nhở các thế hệ con cháu Thành Cát Tư Hãn về một thời xưng vương đã xa.
Mongolia, nên đến và ở lại để cảm nhận cuộc sống du mục, dù rằng chẳng còn bao nhiêu nếu bạn đến ở trong các thành phố, đặc biệt ở thủ đô Ulaanbaatar. Các thành phố Ulaanbaatar, Edernet, Murun, Karakorum,… đều đã không còn kiểu du mục nữa, nhà cửa đã đúng với tính chất …bất động sản và siêu bất động sản ở thủ đô, chứ không còn di động như du mục. Có khi tính du mục còn sót lại chỉ là bởi ánh nắng và bụi bẩn luôn hiện hữu ở khu dân cư mới trở thành đô thị, trong đó vẫn xen kẽ là một vài và nhiều lều (ger) của ai đó như chứng minh quá trình du mục-tái nghèo lại đang bắt đầu trở lại, khoảng cách giàu nghèo lại tái hiện.
Cũng như nhiều nơi khác, chỉ cần đi xa ra phía ngoài vài dặm là có thể thấy lại hình ảnh của chính mình vài chục hoặc vài trăm năm về trước, là cuộc sống luôn thiếu thốn, bần tiện, lạc hậu…, làm chân tay quần quật cũng chẳng đủ ăn, đừng nghĩ đến tính cho con cái ăn học bằng bạn bằng bè, nói thật tí là đến chỗ ị còn chẳng ra gì thì làm sao mà làm việc lớn được… Và tất nhiên bên cạnh đó, luôn luôn là tầng lớp những người con ưu tú, tinh hoa của dân tộc được hưởng những biệt đãi của trời đất và cha ông họ. Những con người ngồi xe sang với điều hòa lạnh như đêm mùa hè vẫn 10 độ C, cổ lại hướng mặt thẳng về phía trước, bên cạnh là bạn trai, bạn gái đầy nội lực và cả …phồn thực, mặt da trắng cứng tựa băng mùa đông 8 tháng dày đến cả mét bao phủ khắp đất nước.
Mongolian có thân thiện, dễ chịu, dễ tính… không. Để xét tính cách của một dân tộc từng thống trị gần cả thế giới này phải xét đến điều kiện tự nhiên nơi sinh sống. Với điều kiện khí hậu khắc nghiệt, 4 tháng mùa hè từ tháng 6 đến tháng 9, còn lại là mùa đông, ngay trong những ngày hè, với lễ hội Nadaam thường được tổ chức từ 10/7-13/7, cũng không phải mùa hè như thông thường, bởi sáng và đêm vẫn rét, có khi dưới 10 độ C là rất bình thường, một ngày 4 mùa, là câu nói dễ nhất đối với ai đã từng một lần đến đất nước này vào mùa nóng nhất trong năm, hay mùa hè phải oto, mùa đồng chỉ có thể bằng máy bay.
Đã từng là một dân tộc lớn, không, phải là vĩ đại mới đúng, nay phải cam chịu phận cửa dưới thì rõ ràng là cực kì khó chịu. Nên bên ngoài thân thiện, cởi mở cũng là điều phải. Ngay cả Japan đế quốc, cướp biển England, thực dân France hay tư bản America cũng quá là tình thương mến thương với cả loài người, thì làm sao mà vó ngựa roi da Mongolia lại khác được. Còn thiếu một yếu tố quan trọng không thể không nhắc tới là cuộc sống du mục. Nhiều nơi trên thế giới đã bớt dần và gần như mất hẳn kiểu sống này, nếu có chỉ là mục đích khác, ví dụ như do yêu thích tự do, chứ khó có thể nói là bởi lý do sinh tồn như ở Mongolia(?). Vẫn còn đến khoảng 50% trong số gần 2,9 triệu dân (số liệu 2014) sống cuộc đời du mục hay bán du mục ở những vùng có điều kiện khí hậu khắc nghiệt, mùa hè khoảng 40 độ C, mùa đông cũng âm đến con số đó…
(Chú ý: Các chữ o, u; i, y, j; n, l; ch, c, k, h;… hay được dùng lẫn với nhau nên các từ hay tên riêng ở Mongolia đôi khi khó tra cứu)
Kinh tế Mongolia đang bùng nổ, thực sự là chỉ …nổ ở UB mà thôi, giống Hà Nội, Hồ Chí Minh khoảng chục năm về trước. Tất cả sự phát triển này đang dựa vào ngành công nghiệp khai khoáng, xuất khẩu nguyên vật liệu thô.
Đến UB vào thời điểm này, bạn sẽ thấy như một công trường xây dựng với các tòa nhà thương mại cao tầng, khách sạn, khu chung cư cao tầng. Trước kia, người dân ở UB còn thấy được đường chân trời, nay thì không thể. Quanh quảng trường chính đã có nhiều nhà cao tầng hơn, các trung tâm mua sắm với các thương hiệu nổi tiếng đều đã có mặt.
Đất nước của oto. Tắc đường và ô nhiễm đã là thường xuyên ở UB. Ngay khi đặt chân đến Mongolia, ở sân bay Chinggis Khaan International Airport, bạn chỉ thấy một đất nước còn chưa phát triển, bởi nhà ga ở sân bay là nhà 2 tầng nhỏ, cũ kỹ, cũng chỉ có 2 hãng hàng không ở Mongolia; ngoài nhà ga là vài chiếc xe với biển taxi, cùng các xe oto của người dân, xe này cũng có thể là taxi nhưng không treo biển taxi, vì ở Mongolia mọi xe oto đều coi là taxi, có thể cho người không quen biết đi cùng nhưng phải trả tiền theo số km như xe có gắn tên là taxi.
Đi bộ vài bước là ra đến đường, bắt oto đi khoảng 40 phút vào thành phố UB. Quang cảnh bên ngoài nhà ga có phần nào giống nhà ga sân bay Cần Thơ, Buôn Ma Thuột-Việt Nam. Xung quanh có một vài công trình, một mặt bằng cũng khá rộng cho tầm nhìn, khá tĩnh lặng. Không khí trong lành, cảm nhận đầu tiên thật nhẹ nhàng.
Ở nhà ga sân bay này cũng có internet miễn phí. Vào thành phố, các hàng café, ăn nhanh cũng có internet miễn phí với password ghi trên hóa đơn tính tiền, ngồi bao nhiêu tùy thích trừ khi có nhiều khách đến mà hết chỗ.
Tỷ lệ người sử dụng intenet ở Mongolia là 17,7/100 dân, đứng thứ 142; Việt Nam là 44/100 dân, đứng thứ 99 thế giới. Mua sim thoải mái, giá 7.000-20.000MNT (1MNT=~11VND, 1USD=1.800MNT) cho thời gian 1 tuần đến 1 tháng, nhờ người bán cài đặt luôn 3G là xài internet tốc độ cao, giá rẻ chứ không hề đắt.
Dọc đường có khá nhiều nhà đang xây dựng. Nhưng vào trung tâm thì đông đúc xe cùng người đi bộ, chỉ xe oto mà thôi, đường chính 6 đến 8 làn. Thanh niên nam nữ với smartphone lướt web ngồi uống café bên đường, mà xe chạy rất nhanh, có cảm giác rất bất ngờ, không biết có phải là mình đi nhầm nước không, như bị lạc vào khu mua sắm của Hongkong, Singapore, hay có khi xe lướt qua khu công trường đang xây dựng với nhiều nhà cao tầng đang hoàn thiện, mà giá cả sẽ không dễ gì cho người nghèo tiếp cận, chủ đề về giá cả sẽ nói đến sau.
Nói chung là thấy một UB đang phát triển rất nhanh, nếu sang năm đến thành phố này, có thể sẽ không còn nhận ra được nữa, chắc chắn là thế bởi UB hiện nay đã quá nhỏ, chỉ như một quận của thành phố lớn, lợi ích nhóm sẽ phá nát thành phố này, đặc biệt là vấn đề môi trường. Như hiện giờ thì UB đã phải quy định hạn chế xe oto đi trong thành phố theo quy tắc dựa vào số trên biển xe, như số biển xe là 1, 4 thì xe này chỉ được đi vào thứ 2, 4, 6 mà thôi… Mà oto đã trở thành phương tiện chính của người dân Mongolia, với dòng xe của Japan là chủ yếu, tiếp theo xe của Korea.
Tỷ lệ thất nghiệp ở Mongolia là khoảng 5,2%, đứng thứ 148, bằng với một số nước Kazakhstan, Germany, Myanmar, Sri Lanka, Niger, Mexico.
Người Mongolia ở vùng xa trông khá khắc khổ, da đen nhiều hơn trắng, đặc biệt mặt đen đến tội nghiệp bởi nắng và gió. Ngược lại, ở thành phố, thủ đô thì phần lớn nhìn thấy người với làn da trắng, nhìn họ như ở thế giới khác, thượng đẳng hơn rất nhiều, có khi người Việt Nam mình du lịch ở UB chỉ là công dân hạng 2, 3 mà thôi.
Có 3 trường đại học lớn:
- Đại học Quốc gia (University of National of Mongolia): 15.000 sinh viên.
- Đại học Bách Khoa (University of Mongolian of Science and Technology): 30.000 sinh viên.
- Đại học Quốc tế (University of Mongolia International): 7.000 sinh viên.
Cùng rất nhiều quán karaoke, bar, pub, hot and cold massage…
Theo suy nghĩ của mình không phải tự nhiên gọi người Mongolia là Mông Cổ đâu bạn. Trước tiên do ảnh hưởng của tiếng Hán nên tiếng Việt nên có thể do người Việt mình đọc theo phiên âm của tiếng Hán ở đây chứ không có ý chê bai gì đối với đất nước hùng mạnh này và bản thân tới cũng rất ngưỡng mộ người Anh Hùng Thành Cát Tư Hãn.
Mình không biết tiếng Hán (tiếng phổ thông ngày nay) nhưng do chữ Mongolia có 4 âm tiết: Mon Go Li A và do 2 âm tiết đầu người Việt cổ có ảnh hưởng phiên âm tiến Hán, và chữ G thì người Hán đọc có âm như chữ K & C hay là Cờ nên là có thể họ đọc là Mông "C"ô Li A và sau đó người Việt cổ nghe và phát và nuốt chữ thành Mông Cổ thôi và từ đó hình thành nên cách đọc tên quốc gia này thành mông Cổ để cho dễ đọc, dễ nhớ chứ người Việt cổ hoàn toàn không có ý nói khinh miệt hay gì gì đó đối với quốc gia này.
Ở đây mình nói là theo suy nghĩ của mình chứ không theo tài liệu khoa học hay lịch sử nào hết. Các bác khác có phản biện cũng xin nhẹ tay 1 tý ạ :)
Bạn Gmeo cũng chỉ trào phúng một chút trong bài viết khi dùng Mông Cổ với nghĩa Mông là... cái mông và Cổ là cái cổ của con người. Đây là từ Hán Việt, do người Hoa gán phiên âm và gán cho Mongol ulus (Đất nước Mongol).
Nhưng ngược lại, cũng đừng cho rằng chữ Mongolia là tên đúng của đất nước, con người này, như chính họ tự gọi trong 800 năm qua! Đây cũng lại là một cái tên bị áp đặt từ bên ngoài.
Họ tự gọi họ là Mongol thôi. Người là Mongol, quốc gia của người Mongol là Mongol ulus. Cái đuôi -ia là cách thêm đuôi của phương Tây, mà cụ thể là ảnh hưởng của truyền thống Slav (slavơ) theo kiểu Russia, Bungaria, Hungaria, Estonia,... Chính cách gọi của người Nga đã trở thành cách gọi quốc tế và giờ cả thế giới gọi thế, nên người Mongol cũng phải chịu thế, chứ họ vốn đâu có cái đuôi -ia !!!
Như vậy tên gốc của dân tộc và quốc gia là Mongol, và người Hán phiên âm thành hai chữ Mông-Cổ là hoàn toàn phù hợp. Hai chữ này có trước chữ Mongolia đến hàng trăm năm. Trước những năm 1200, người Mongol không có chữ viết, và tên Mongol cũng chỉ là lưu truyền trong các bộ tộc. Dưới thời Genghis Khan mới có chữ viết cho tiếng Mongol hình như sợi mì ăn liền viết dọc, mà sau này người Manchu (Mãn Châu) cũng áp dụng. Nhưng chắc rằng khi đó người Hán đã gọi người Mongol là Mông-Cổ rồi. Các văn thư triều Tống đã gọi con người và quốc gia do Genghis Khan lãnh đạo là Mông-Cổ.
Tôi không biết được văn bản chính thức đầu tiên dùng chữ "Mông-Cổ" là từ khi nào, nhưng đoán rằng có thể ngay chính Đại Nguyên hoàng đế Khublai Khan (Hốt Tất Liệt) cũng chấp nhận nó khi ông tiến vào Trung Hoa và tiếp nhận văn hóa Trung Hoa. Cũng có thể do thấy cái tên Mông-Cổ không đẹp nên Khublai đã đổi từ tên Ikh Mongol Ulus (nước Mongol lớn) thành Đại Nguyên, một cái tên vốn không có gốc Mongol.
Cái này cũng giống người Hán gọi các tiền thân của người Mongol như: Xiongnu là Hung-Nô, Xianbei là Tiên-Ti, Rouran là Nhu-Nhiên, Turkic là Đột-Quyết. Vốn các tên như Xiongnu cũng chỉ là phiên âm Latin của những cái tên cổ xưa của người dân tộc đó, thậm chí chưa có chữ viết. Nhưng chính nhờ những cách phiên âm qua ngôn ngữ những nước lân cận mà các tên tuổi đó được lưu giữ đến bây giờ. Nếu không chẳng ai biết đến các vị vua của Xiongnu là Chanyu (Thiền-Vu) cả.
Vậy nên nếu muốn gọi đúng thì gọi là nước Mongol thôi hoặc là "Mongol-ulus". Gọi Mongolia thì cũng là cách gọi của người phương Tây, không khác gì gọi Mông-Cổ của người Hán cả. Gọi Mongolia cũng chưa phải là "trả lại tên đúng" cho người Mongol.
Blue Sky
Mongolia có khoảng 250 ngày nắng không mây mỗi năm.
Ngày rất dài, đêm rất ngắn, 9 giờ tối vẫn như 5 giờ chiều.
I) Mongolia cũng có 4 mùa: Xuân, Hè, Thu, Đông?
Mùa thường có ý nghĩa với người du mục nhiều hơn. Mỗi mùa thường được bắt đầu bằng những bữa tiệc vì đây là lúc người dân du mục di chuyển đến địa điểm mới.
1) Mùa Xuân:
Bữa tiệc kết thúc Mùa Đông và bắt đầu Mùa Xuân được tổ chức lớn nhất, kéo dài khoảng 3 ngày, tên gọi Tsagaan Sar hay chính là Lunar New Year (Tết Nguyên Đán), thường rơi vào khoảng tháng 1-tháng 3, ngày nào do người lãnh đạo Phật giáo xác định, như Tết Âm lịch truyền thống của một số nước.
Mùa Xuân kéo dài khoảng 2-3 tháng, thường bắt đầu từ khoảng tháng 3, băng dần tan, cỏ bắt đầu xanh trở lại, một số động vật tỉnh giấc sau giấc ngủ đông kéo dài. Mùa này sẽ nhiều gió, nên có bão bụi, ra đường thường phải mang theo khăn trùm che mặt. Gió sẽ làm cho cảm giác rét hơn, như nếu 0 độ C thì bạn cảm thấy như -5 độ C.
2) Mùa Hè:
Mùa này thường trong khoảng 3-4 tháng, từ tháng 6 đến tháng 9, tháng 7 là tháng ấm nhất. Theo truyền thống thì 3 ngày cuối cùng của Mùa Hè là ngày lễ hội toàn quốc National Naadam Festival, mọi nơi đều có Naadam. Riêng ở UB thì Naadam thường tổ chức vào ngày 11-13/7 và tổ chức cấp quốc gia. Những ngày này ở UB thường như Tết Âm lịch ở ta, trước đó mấy ngày thì đông nghẹt xe, người đổ về thủ đô, đến ngày chính lễ thì vắng vì người dân lại ra các vùng quê chơi, nghỉ hè, xe oto ra khỏi thủ đô lại phải xếp hàng dài hàng km. Thường vào dịp này thì người dân được nghỉ làm có khi đến 1 tuần.
Trong Naadam sẽ tổ chức thi 3 môn thể thao: Vật, bắn cung và đua ngựa. Đây là các môn chủ yếu cho nam giới thi. Trước kia, ở môn vật có nữ giả nam tham gia và được vào sâu, sau đó bị phát hiện, từ đó áo của các đô vật được thiết kế lại để chỉ che phía sau là chính, còn hở hoàn toàn trước ngực.
Bắn cung thì cả nam nữ đều tham gia, trước kia mục tiêu đặt cách 200m, nay thì còn 75m cho nam, 60 m cho nữ.
Đua ngựa: Có nhiều cuộc đua theo tuổi của ngựa, đường đua dài khoảng 7-20km. Nài ngựa là cả nam và nữ, thường là các cô cậu bé.
Thực tế thì Mùa Hè vẫn còn tiếp tục cho đến cuối tháng 9. Mùa này thường có mưa nên cần mang theo ô, và che cả nắng.
3) Mùa Thu:
Mùa Thu thường trong khoảng 2-3 tháng, từ tháng 9 đến đầu tháng 11. Theo truyền thống, ngay sau Naadam Festival kết thúc sẽ là Mùa Thu, nghĩa là tháng 8 và 9 có thể đã là Mùa Thu.
Mùa Thu cũng có thể là ngày 01/9 vì đây là ngày bắt đầu năm học mới. Các em bé lần đầu tiên đến trường. Trẻ em chúc mừng ngày đầu tiên của trường bằng mang tặng giáo viên socola và hoa.
Như mọi nơi khác, đây cũng là mùa đẹp nhất, mùa thu sẽ mang một màu sắc khác cho các vùng nông thôn, thảo nguyên, rừng và cả sa mạc Gobi. Băng tuyết bắt đầu xuất hiện này. Một màu xanh của mùa Hè dần được thay bằng màu vàng, vàng đỏ, các đỉnh núi phủ màu trắng băng, bầu trời xanh gắt...
Mùa Thu cũng là mùa rất quan trọng, vì đây là mùa thu hoạch các loại cây trồng, thức ăn gia súc, chuẩn bị chuồng trại, nhà
cửa, kho, củi, chuẩn bị tích trữ những thứ thiết yếu cho mùa Đông dài lạnh lẽo sắp tới.
Mùa Thu và Mùa Hè xen lẫn nhau nên nếu muốn khám phá một Mongolia khác lạ hơn, bạn có thể đi Mongolia vào tháng 9 thay vì tháng 7.
4) Mùa Đông:
Mùa Đông thường trong khoảng 3-4 tháng, khoảng từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau. Do ở vùng khí hậu khô nên Mùa Đông ở Mongolia thường rét hơn ở Châu Âu, như -10 độ C ở Châu Âu thì có nghĩa ở Mongolia là -20 độ C. Tuyết rơi nhiều vào khoảng đầu tháng 10. Tháng 1 là tháng lạnh nhất.
Mùa Xuân và Mùa Đông có thể độ ẩm trở về 0 và bầu trời trong xanh không có mây, ánh nắng mặt trời với cường độ mạnh, chỉ có mùa hè mới có thể thấy mây che đi khoảng trời xanh mà thôi, tuyết rơi khắp nơi nhưng lượng tuyết là rất ít. Nên năng lượng mặt trời có được nhiều hơn ở Mùa Xuân và Mùa Đông. Đấy là lý do Mongolia còn được gọi là Blue Sky.
Lượng khách du lịch vào mùa này cũng đang có xu hướng tăng. Có thể tham gia Ice Festival, Winter Tour, Winter Festival.
II) Mongolia có thể coi chỉ có 2 mùa:
- Mùa Đông: Khí hậu lạnh, khô, bão, khoảng từ tháng 10 đến tháng 5.
- Mùa Hè: Khí hậu ấm hơn, mưa, khoảng từ tháng 6 đến tháng 9.
III) Mùa du lịch thì có 3 thời điểm:
1) Mùa Hè: Tháng 6 đến tháng 8 là thời gian thích hợp nhất cho khách du lịch.
2) Mùa Thu: Khoảng tháng 9-10, lên miền bắc với khu rừng, hồ nước chuẩn bị đóng băng, xuống miền nam có sa mạc Gobi dễ chịu hơn, hoặc chỉ là về các miền quê thảo nguyên.
3) Mùa Đông: Nước chuyển từ thể lỏng sang thể rắn, mọi sông, hồ, suối đều đóng băng. Sẽ mạo hiểm nếu muốn thăm Mongolia, di chuyển bằng máy bay, oto chỉ đi quãng đường ngắn và bánh xe phải cuốn xích để đi trên băng trơn trượt.
IV) Một số lễ hội lớn:
1) Nadaam: Mùa Hè, lễ hội có ở toàn quốc, lớn nhất ở UB (11-13/7), thi 3 môn: Đua ngựa, vật, bắn cung.
2) Ice Festival: Mùa Đông, tại hồ Hovsgol, thường tháng 2-3, toàn bộ hồ đã đóng băng, tổ chức: Đua ngựa, đua xe ngựa kéo, đua xe oto cùng drift xe, điêu khắc trên băng, vật trên băng, trượt băng, các nghi lễ tôn giáo, biễn diễn về truyền thống dân tộc, có cả môn bắn xương mắt cá của gia súc (Shagai),… Di chuyển mùa đông: Bằng máy bay từ UB đến Murun, oto từ Murun lên hồ.
3) Eagle Festival: Ở UB, người Kazakhstan ở Olgii về UB.
4) Carmel Festival: Sa mạc Gobi (sa mạc này hơn một nửa ở Inner Mongolia thuộc China).
V) Một số địa điểm chính:
Đây là các nơi khách du lịch phải đến, khó còn nơi nào đặc thù hơn, các địa điểm còn lại phần lớn nằm trên đường đi giữa các địa điểm này. Mùa đông thì phải bay từ UB, mỗi tỉnh đều có nhà ga, sân bay:
1) UB.
2) Gobi.
3) Kharkhorin (Karakorum).
4) Terkhiin Tsagaan Lake (White Lake).
5) Khovsgol Lake (hay Hovsgol, nhiều tên tương tự).
6) Olgii (ở cực tây đất nước, thành phố đạo hồi, của người Kazakhstan, quá xa để đến dù phải đi bằng máy bay)
7) Choibalsan (cực đông)
Tháng 11 lại tới, mùa Đông lại về trên các vùng đất Mongolia. Lúc này chắc các gia đình du mục đã chuẩn bị xong mọi thứ cho mình và gia súc. Oto đưa họ trở về các chân núi dựng lều, trại, những đứa trẻ đến tuổi đi học sẽ được ở thành phố, thị trấn để tiếp tục việc học, những em bé nhỏ hơn sẽ ở lại cùng bố mẹ để tiếp tục rèn luyện sức khỏe, tiếp thu truyền thống và phong cách hiện đại của cuộc sống du mục. Mùa đông ngày nay, đài, tivi sử dụng bằng năng lượng mặt trời, giàu có hơn là bếp ga, đã làm thay đổi rất nhiều lối sống của người du mục Mongolia. Những người du mục không phải du …mục (nát).
Biết đâu, vài trăm năm nữa khi trái đất nóng lên thì vùng đất khổ đau mang tên Mongolia lại trở nên lý tưởng cho loài người, dân tộc Mongolia sẽ có vị Đại Hãn tiếp theo cai trị thế giới hoặc không thì gọi là Hãn hủy diệt, Hãn khủng bố… tùy theo mỗi quan điểm.
Mùa Đông cũng là mùa của karaoke, pub trên vùng đất băng giá Mongolia...
Khí hậu khắc nghiệt, khô và lạnh, người dân du mục, thì động vật cũng phải dung mục. Theo thống kê thì tổng số có khoảng 426 loài chim ở đây, nhưng không có gì đặc biệt nếu như có đến 108 loài thuộc nhóm di cư du mục bay đến rồi bay đi, đến 231 loài chỉ thấy vào mùa hè, màu đông là 30 loài, tính ra chỉ còn khoảng hơn 70 loài ở Mongolia là không du mục.
Hay có vùng mà mùa hè có đến hơn 250 loài chim đến sinh sống nhưng chỉ còn sót lại 2 loài tiếp tục ở lại trong mùa đông. Thế nên người dân du mục sống bằng du lịch khi mùa hè đến chỉ trong gần 4 tháng, còn lại vẫn phải tự cung tự cấp trên các thảo nguyên, người khá hơn thì sẽ đổ về các thị trấn, thành phố để tránh cho qua mùa rét.
Thực vật thì có hơn 2800 loài khác nhau. Về động vật, có 128 loài động vật có vú, 76 loài cá, 8 loài lưỡng cư, 22 loài bò sát. Nhưng nhìn thấy tự nhiên trên đường vào mùa hè là loài marmot, giống chuột và cả sóc, làm tổ bằng cách chui xuống đất. Nhiều đoạn đường, ở khu đất mềm có thể làm tổ, như được người dân phát bờ, dọc theo bờ thành là các lỗ to 5-10cm cho marmot sinh sống.
Zud (Dzud) là tên gọi chung của thảm họa xảy ra ở mùa đông khi đàn gia súc bị chết quá nhiều do thiếu thức ăn cho gia súc trong mùa đông, xuân và thu. Còn nhiều phân loại thảm họa Zud ở các mức độ khác nhau: Zud trắng (White Zud), Zud đen (Back Zud), Zud bão (Storm Zud), Zud kính (Glass Zud), và một số loại Zud nữa,.. Zud xảy ra được coi như thảm họa cấp quốc gia.
Khi tuyết rơi nhiều vào cuối mùa thu và đầu mùa đông, những đồng cỏ bị vùi dưới tuyết sâu, gia súc không thể ăn cỏ hoặc cỏ đã bị hỏng bởi tuyết, đàn gia súc sẽ chết vào mùa đông-xuân, hiện tượng này được gọi Zud trắng.
Tiếp đó, khi đàn gia súc đã bị kiệt quệ sức lực bởi tuyết phủ trong thời gian dài thì tiếp tục là thiếu nước, nhiều đàn gia súc sẽ cùng đến tụ tập quanh một cái giếng nước duy nhất, đồng cỏ lúc này không đủ cho quá nhiều gia súc đổ về, cuối cùng cả đàn cùng chết, được gọi là Zud đen. Các Zud màu đen này nếu đi kèm cùng với nhiệt độ cực thấp biến thì sẽ thành một Zud "đen" thực sự, hay đại thảm họa.
Khi tuyết rơi đi kèm với những trận bão tuyết trong thời gian dài, tuyết lại bị bao phủ bởi lớp băng, gia súc không thể đi trên lớp băng nên chúng phải di chuyển theo hướng gió, nó được gọi là Zud bão.
Theo nghiên cứu, nếu các đồng cỏ đủ tươi tốt ở mùa hè thì Zud sẽ không thể xảy ra ngay cả khi có rất nhiều tuyết mùa đông. Năm 1992 là năm mới nhất bị Zud(?).
Còn khô hạn (hạn hán) thì thường có chu kỳ lặp 10 năm, riêng sa mạc thì cứ 2 năm lần.
Năm nay người Mongolia hy vọng không bị Zud.
Các cửa khẩu ở Mongolia
Tổng chiều dài đường biên giới là 8.220km, trong đó Russia là 3.543km, China là 4.677km. Nhưng chỉ có đâu khoảng 7 cửa khẩu xuất nhập cảnh chính thức, bao gồm:
Hàng không là 2 sân bay: Sân bay quốc tế Chinggis Khan ở Ulaanbaatar và sân bay ở thành phố miền đông Choibalsan.
Cửa khẩu đường bộ là trên tuyến đường sắt từ China vào Mongolia tại Zamin Uud.
Bốn cửa khẩu khác nằm trên biên giới với Nga tại Tsagaannuur, Sükhbaatar, Altanbulag, và Ereen-tsav. Việc qua cửa khẩu với Nga khó hơn với Trung Quốc.
Cũng có các cửa khẩu biên giới khác nhưng được mở theo thời điểm đối với mọi người dân trong nước và ngoài nước.
Sơ lược về cách phân chia đơn vị hành chính của Mongolia:
Được chia làm 3 cấp:
1) Aimag (Province, Tỉnh); Niislel (Capital city, Thủ đô)
2) Soum hay soom, sum (Districts/Counties, Quận/Huyện); Duureg (Municipal District)
3) Baghs hay Bag (Subdistrict, Xã); Khoroo/Horoo (Municipal Subdistrict, Phường)
Mỗi Soum được chia nhỏ thành các Bagh, ở vùng nông thôn thì các Bagh bản chất là ảo, vì mục đích chính của Bagh chỉ là sắp xếp cho các gia đình du mục sống tập trung thành từng khu để dễ cho quản lý, chứ đây không phải là khu định cư cố định hay lâu dài của người dân.
Hiện Mongolia có 18 tỉnh thành phố-aimags (có tài liệu là 21 aimags), khoảng 330 quận huyện-soums.
Tóm lại có 3 cấp: Aimags (Aymags, tỉnh), Soums (quận/huyện) and Baghs (làng/xã).
Người đứng đầu (hurals, khurals, governers) các cấp được hội đồng tuyển chọn (khural) đề cử và lãnh đạo cấp cao hơn phê duyệt, như người đứng đầu cấp tỉnh Aimag sẽ do thủ tướng bổ nhiệm, còn cấp quận Soum sẽ do người đứng đầu cấp tỉnh Aimag bổ nhiệm.
Cơ quan lập pháp cao nhất là State Great Hural (Quốc hội).
Đến UB, Erdenet, Darkhan, đây là 3 trong 5 thành phố phát triển nhất, 2 còn lại là Olgiy-cực tây và Cholbansan-cực đông đất nước, trừ UB, không thành phố nào vượt quá 100.000 dân, ta sẽ bắt gặp như là một phần hình ảnh của Hà Nội, cũng do Liên xô quy hoạch và giúp xây dựng.
Những khu nhà chung cư 4-5 tầng, sân chơi, trường học, cửa hàng, được lên quy hoạch từ sau thế chiến thứ hai, thập kỷ 1950, và bắt đầu xây dựng từ những năm 1960-1985, nay đã cũ vẫn còn người ở, có khác là do mùa đông giá rét nên các căn hộ đều có phòng cách ly trước khi mở tiếp một cửa nữa vào nhà, còn trong nhà là những hệ đường ống dẫn nước nóng để sưởi.
Nói chung sống trong các căn hộ này vẫn còn dễ chịu hơn rất nhiều khi sống trong ger vì đủ điện, nước nóng lạnh, vệ sinh, nhưng cũng hay bị mất điện. Các tiện nghi cho cuộc sống ở đô thị nói chung tương đương với các thành phố phát triển khác, và khác rất nhiều với người dân vẫn đang du mục và bán du mục. Hầu hết tất cả các thành phố đều có khu ger, hoặc các khu ổ chuột, không được kết nối với các dịch vụ công cộng.
Các thành phố tương đối an toàn với du khách, tuy nhiên vẫn nên cẩn thận, đặc biệt khi trời tối, trẻ ăn xin, người say rượu, nhóm thanh niên đứng ngoài đường, trước cửa quán pub,… đều là những chỗ cần phải tránh từ xa. Các vùng thành thị, nông thôn cũng tương tự, mà không sợ người thì chắc chắn phải sợ chó, ngay người dân nuôi chó cũng sợ chính chó mình nuôi.
Chó ở thảo nguyên đặc biệt dữ tợn, chúng cắn bất cứ ai, kể cả làng giềng tới chơi, chó lao vào cắn vào ủng, áo deel thì còn nhẹ, mà càng kêu nó càng cắn xé hung tợn hơn. Chỉ người nhà (sống trong ger với chó) mới có thể trị được hay nói thì chó nghe theo lệnh, trẻ con sống cùng ger cũng không thể bảo được chó của mình, cứ phải người lớn nói, thực sự là phải hét thì chó mới chịu tuân lệnh.
Đã có những nhóm dân tộc cực đoan, bài ngoại, chủ yếu là bài China như Tsagaan Khass (White Swastika), Mongolian National Union, và Dayar Mongol (All Mongolia). Người Trung Quốc và Hàn Quốc ở Mongolia là đối tượng dễ bị soi nhất, đặc biệt là Trung Quốc đang bị tình trạng giống như ở Việt Nam, mà người Việt thì cũng nhang nhác giống họ. Tạng người Mongolia nói chung thiên về giống người Châu Âu hơn là Châu Á.
Trung Quốc và Hàn Quốc đang là 2 quốc gia đầu tư lớn ở Mongolia, ngoài các mỏ để moi khoáng sản thô, họ đang xây dựng nhiều các khu đô thị ở UB, chiếm các vị trí đẹp ở UB. Mà công nhân phần lớn cũng là người Trung Quốc, Hàn Quốc, người Mongolia đã ít, dù thất nghiệp nhiều ở UB, nhưng cũng không thích thú làm công việc xây dựng nặng nhọc và nguy hiểm.
Sở hữu toàn dân
Thực tế là không ai được sở hữu đất đai, các cá nhân chỉ có quyền sử dụng đất trong mỗi một mùa mà thôi. Một năm có 4 mùa, thì mùa hạ anh sở hữu mảnh đất này, đến mùa thu thì người khác có quyền đến sử dụng mảnh đất của anh.
Từ xa xưa, tồn tại luật bất thành văn là đất đai thuộc sở hữu toàn dân. Người du mục tự phân chia lãnh địa, thường được phân chia theo các bộ tộc, bộ lạc, mỗi bộ lạc có một vùng khác nhau, không được xâm phạm. Hiển nhiên, ở bất cứ thời nào thì các tộc trưởng, lãnh chúa cũng phân chia đất cho thần dân mà mình cai quản.
Chỉ riêng ở thủ đô và các thành phố phát triển thì nhà nước mới sở hữu đất đai và giá đất mới đắt vì cần phải theo quy hoạch, tuy nhiên cũng chỉ khu trung tâm và phụ cận là nhà nước sở hữu. Ngoài khu này ra thì người dân du mục tứ phương đổ về muốn dựng ger và chăn thả, trồng trọt ở đâu là quyền của họ, thường người dân chỉ làm hàng rào gỗ bao quanh mảnh đất, sau đó cắm lều là coi như định cư xong, có hộ khẩu thành phố luôn, chẳng phải xin phép ai(?). Cũng có những khu được gọi tên là “quận ger”, “huyện ger”, để chỉ khu dân nghèo sống ở ngoại ô các thành phố, khu đô thị phát triển, có thể gọi khu ổ chuột mà ở đâu cũng có chứ không chỉ ở mỗi Mongolia. Cũng có cụm dân cư đan xen nhà gạch, bê tông với ger truyền thống.
Có các khu dân cư nhà bằng gỗ, mái dốc nhọn và phủ màu sặc sỡ đọc, xanh đan xen nhau tùy sở thích chủ nhà. Giá nhà gỗ kiểu này 5.000.000mnt, tương đương 2-3 mỗi con nặng 200kg.
Đến năm 1990, khi bắt buộc phải cải cách theo kinh tế thị trường thì tư nhân hóa đất đai cũng như tư nhân hóa mọi thứ khác mới được bàn và thực hiện trên cả nước.
Ger có giá khoảng 1.500.000 mnt (16,5 triệu vnđ).
Xe máy có giá khoảng 1.000.000 mnt (11 triệu vnđ).
Giá đất ở UB: 250.000mnt/m2, 1 thửa đất kiểu chia lô giá 25.000.000mnt/100m2.
Quy về giá bò là khoảng 13 con bò (200kg/con) cho 100 m2 đất.
Giá thịt ước tính 10.000mnt/kg, như vậy: 1 ger = 1 con bò 150 kg = 8 con dê mỗi con 20 kg.
Một số ngày lễ và sự kiện tôn giáo:
Lễ kỷ niệm và lễ hội đóng một vai trò quan trọng trong cuộc sống của người Mongolia. Họ tổ chức lễ hội để chào mừng chuyển sang mùa mới, mùa săn bắn, để tưởng nhớ người đã mất và để tôn vinh cuộc sống du mục truyền thống của họ.
Hầu hết các lễ hội lớn nhỏ đều bắt nguồn từ thực tế Shaman giáo trước kia, và Phật giáo sau này.
1) Tsagaan Sar: Tết Âm lịch như Việt Nam. Mọi người đều về với gia đình để đón năm mới, mừng thọ người già, các em nhỏ, thăm họ hàng, làng xóm lâu ngày không gặp,…
2) Nadaam: 11-13/7.
Ngày Quốc khánh là 11/7.
Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ thành lập ngày 1/3/1921 do D.Sukhbaathar (mất khi mới 30 tuổi, là Bộ trưởng Quốc phòng thời đó) và Khorloogiin Choibalsan lãnh đạo đã tiến hành cuộc Cách mạng Nhân dân thắng lợi, ngày 11/7/1921 nước Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ được thành lập.
Nadaam được tổ chức cấp quận, huyện (soum), cấp tỉnh (aimag), thành phố, thủ đô. Nadaam còn có tên “Three Manly Games” với 3 môn thi: Bắn cung, đua ngựa, vật. Phụ nữ được tham gia bắn cung, trẻ em gái được làm nài ngựa, còn vật chỉ cho nam. Vật là môn phổ biến nhất. Đấu vật không phân chia hạng cân nên thường các đấu sĩ phải là to nặng nhất.
Nhưng môn thi độc đáo truyền thống đáng được giữ gìn nhất lại là môn bắn hoặc búng xương mắt cá chân Shagai (anklebone) (thường là của cừu và dê), môn này có vài nét như chơi bi trẻ con Việt Nam hay môn bi sắt. Từ năm 2000, môn này đã được đưa và thi đấu trong Nadaam.
Nadaam được cho có nguồn gốc từ thời Hung Nô (Xiongnu: 209BC-93AD).
3) Ovoo: Ngày lễ không cố định, liên quan đến Shaman giáo (sẽ được đề cập sau). Đây là đống đá có cắm cọc gỗ ở giữa hoặc dựng cây gỗ chụm đầu vào nhau, treo các khăn màu xanh (khadag).
4) Nauryz: Ngày Tết đạo Hồi của người Kazakh, vào ngày 22/3, ý nghĩa gần giống Tsagaan Sar.
5) Golden Eagle Festival: Đã được tổ chức định kỳ hằng năm. Thời Đảng cộng sản cầm quyền thì không được tổ chức. Lễ hội này của người Kazakh ở miền tây (thủ phủ là thành phố nhỏ Olgii).
6) Kurban Ait: Tổ chức ngày 10/12 theo lịch của người Hồi giáo.
7) Ngoài ra cũng có ngày 8/3.
Trang phục truyền thống:
1) Áo khoác: Loại áo choàng dài, to (Deel, Del), loại mặc mùa đông (Khurim)
Deel có thể làm chăn hoặc cả lều khi cần thiết. Deel loại tay dài có thể làm găng tay, cổ dài có thể thay mũ hoặc che gió. Mặt trước Deel có phần thừa khi mặc được xếp chéo chồng lên nhau để giữ ấm. Mùa đông thì mặc Khurim, ngắn hơn so với Deel.
Mỗi dân tộc có các Deel khác nhau, trong đó cũng phân biệt tuổi tác, giới tính, địa vị xã hội. Deel của nam giới thường rộng hơn, có màu nâu, xám, xanh. Nữ giới thường có nhiều trang trí, màu sáng hơn, cảm giác mượt hơn. Mùa rét thì có thêm lớp đệm bằng da cừu hay lớp bông giữ ấm.
Trên thảo nguyên 4 mùa trong năm không nơi trú ngụ thì Deel là cách tốt nhất cho sinh tồn của người du mục.
2) Dây lưng (Sash): Dây lưng thường có màu tương phản với Deel. Khi dùng Sash với Deel thì phía trên Sash và trong áo là túi đựng đồ. Họ mang các đồ, nam giới thường thuốc, rượu, dao.
3) Ủng (Gutul): Được làm từ da, chịu được khắc nghiệt của thời tiết. Mũi ủng thường hếch lên, vì lý do Phật giáo để tránh làm bẩn đất dưới chân hoặc đê khi ngã thì các kị binh không bị mắc chân lại trên ngựa.
4) Mũ (Louz, Loovuz): Theo truyền thống là mũ có vành và được vuốt nhọn trên đỉnh. Ngày nay là kiểu mũ cao bồi chăn bò, vành rộng, mũ phớt.
Tên và tên địa danh:
Các chữ o, u; i, y, j; n, l; ch, c, k, h;… hay được dùng lẫn với nhau nên các từ hay tên riêng ở Mongolia đôi khi khó tra cứu. Ví dụ về một số tên riêng được dịch:
- Ulaanbaatar: Oulan-Bator (French); Ulan Bator, Ulan Bator Choto; Ulán Bator (Spanish)
- Hövsgöl: Chövsgöl, Chuwsgul; Hobsgol, Höbsögöl, Hubsugul, Khubsugal, Khubsugud, Khubsugul, Khuvsgul, Kossogol.
- Bayanhongor: Bajan-Chongor; Bayan Khangor, Bayan Khongor.
- Töv: Central, Töb, Tub, Tuv, Tuvaimag (variant); Töw, Tuw.
- Gobi: Govi.
- Govi-Altay: Gobi-Altai, Gobi Altay, Gov'altaj, Gov'altay, Govyaltaj; Gow'altai.
- Dornod: Choibalsan, Choybalsan, Doronad, Doronod, Eastern.
…
Tên các địa danh như vậy nên tìm kiếm online internet, dò đường có thể sẽ không thấy hoặc chỉ nhầm. Bạn nên xác định các vị trí trong đầu theo các hướng bắc nam đông tây để nếu thấy map google chỉ đâu đó không đúng thì tự kiểm tra lại trước khi đi, kể cả trong thành phố, thủ đô.
Thủ đô của Mongolia qua các thời kỳ:
1) Thủ đô là bất cứ “bãi cỏ” nào
Trong lịch sử, các dân tộc sinh sống ở vùng đất Mongolia bị cai trị bởi nhiều đế chế du mục khác, như Hung Nô, Nhu Nhiên, Đột Quyết, Khiết Đai, Nữ Chân,… cho đến năm 1206.
Tộc Mongolia là một dân tộc thiểu số sống ở phía bắc Trung Quốc, sau đời Nhà Đường, họ dần dần chuyển xuống sống vùng thảo nguyên Mongolia ngày nay.
2) Karakorum
Năm 1206, Chinggis Khan lập thủ đô ở Karakorum, cũng được coi là năm Chinggis Khan thành lập Đế chế hay Đế quốc Mongolia sau khi thống nhất các bộ lạc Turk. Thời mới dựng đế chế chắc cũng vẫn chỉ là bãi cỏ. Từ khi có Chinggis Khan (Thiết Mộc Chân) mới hình thành khái niệm người Mongolia ngày nay(?). Năm 1235 thì Ogedei Khan-Oa Khoát Đài, người kế nhiệm Chinggis Khan hoàn thành xây dựng Karakorum.
Khan=Supreme Monarch=Hoàng đế, Vua…
Chinggis Khan tập trung quyền lực và thống nhất các bộ tộc lại bằng cách bắt những người đứng đầu các bộ tộc, người nắm giữ quân đội phải thề trung thành với mình, không phải chỉ trung thành với bộ tộc của họ, như vậy đã làm suy yếu các bộ tộc khác.
Bức tranh nổi tiếng nhất Mongolia có tên “One day in Mongolia” (Một ngày ở Mongolia), mô tả khoảng khắc Chinggis Khan trở thành người lãnh đạo các bộ tộc của Mongolia.
3) Beijing
Để chiếm toàn bộ China, người cháu nội Hốt Tất Liệt-Kublai đã mất khoảng 10 năm, và lập ra nhà Nguyên (Yuan Dynasty), ta hay gọi Nguyên Mông, đến năm 1263 Kublai rời kinh đô từ Karakorum về Beijing (Daidu, Khanbalik).
Do trành giành nội bộ ngôi vị Đại Hãn-Great Khan giữa hai anh em ruột (cùng con của Đà Lôi) là Aris Buke (A Lý Bất Kha) và Kublai (Hốt Tất Liệt), dù đến năm 1260 Kublai thắng nhưng Kublai chỉ được con cháu mình công nhận là Great Khan ở vùng đất Mongolia, China và một vùng phụ cận; các vùng khác thuộc quyền cai trị của Great Khan khác cũng thuộc dòng họ Chinggis Khan.
Dù thời Nguyên-Mông cai trị là một trong những triều đại ngắn ngủi nhất ở China, chỉ một thế kỷ (1271-1368), nhưng có thể nói việc Beijing đã từng là thủ đô của Mongolia là niềm tự hào, nguồn cảm hứng bất tận của mỗi một người dân Mongolia. Trong mỗi câu chuyện về đất nước, bao giờ người Mongolia cũng nhắc đến sự kiện này.
Nhưng họ cũng hay quên 3 lần quân Nguyên Mông tiến quân đánh chiếm Việt Nam thời Nhà Trần các năm 1257, 1284, 1287 đều thất bại thảm hại, dù thời đó Việt Nam có khi vẫn phụ thuộc Nhà Nguyên.
4) Thủ đô lại là “bãi cỏ” trên thảo nguyên bao la.
Năm 1368 đế chế Nguyên-Mông sụp đổ. Năm 1388, nhà Minh (Chu Nguyên Chương, Zhu Yuanzhang, Ming Dynasty) đã giành chiến thắng khi gần 7 vạn người Mongolia bị cầm tù và thủ đô Karakorum bị tàn phá. Người Mongolia đâu cần thủ đô làm gì với cuộc sống du mục, thích lấy, đánh chiếm của người khác làm của mình, coi bầu trời cỏ cây là của mình.
Sau nhà Nguyên-Mông thì người Mongolia vẫn còn nhà Bắc Nguyên (1368-1388), nhưng coi là chư hầu nhà Minh-China (1368-1644). Thế kỷ 17, năm 1634 thì Ligdan Khan, vị Khan cuối cùng của người Mongolia chết trên đường tới Tây Tạng, con trai ông này (Ejei) đã đầu hàng người Mãn Châu và chính thức trao ấn báu của nhà Nguyên cho vua Mãn Thanh (1636-1912).
Những năm 1350-1691 là những năm tan rã của Đế chế Mongolia, chiến tranh giữa các bộ tộc Mongolia đã làm suy yếu, mất đi sự thống nhất, lòng trung thành có được từ thời Chinggis Khan.
5) Ulaanbaatar (Ulan Bator, Red Hero-Anh hùng Đỏ)
Được hình thành từ năm 1639 và liên tục thay đổi vị trí, vì di chuyển ger đến vị trí nào thì đó là thủ đô. Qua 28 lần đổi vị trí thì đến năm 1778 mới cố định địa điểm như hiện nay.
Thủ đô sau đó có tên Yihe Huree (Great Monastery, Đại Tu viện).
Năm 1911 tiếp tục từ Yihe Huree thành Niyslel Huree (Niislel Khureheh, Capital of Monastery) khi tuyên bố độc lập khỏi China.
Năm 1924 (26/11/1924) thì UB-Red Hero trở thành thủ đô nước Cộng hòa nhân dân Mongolia.
Năm 1963 thì UB được tách thành đơn vị hành chính độc lập với tỉnh Tov.
6) Thủ đô mới:
UB hiện nay đã quá chật chội và ô nhiễm, nên sẽ cần một thủ đô mới vào năm 20xy.
Mùa đông ở UB cũng là mùa ô nhiễm nặng nhất do bên cạnh nhà máy đốt than cung cấp cho hệ thống sưởi trong các khu chung cư thì người dân nghèo trong ger cũng đốt than để sưởi. Chưa kể khí thải của oto, xe các loại và bụi. Mức độ ô nhiễm cao gấp 14 lần cho phép.
Một số người nổi tiếng trong lịch sử Mongolia thế kỷ 19-20, thế kỷ 13-15:
1) Khorloogiin Choibalsan (1895-1952)
Cùng thời Bác Hồ, là một lãnh tụ cách mạng của Mongolia. Một nhân vật còn gây nhiều tranh cãi ở Mongolia. Nhiều phế tích các công trình, đặc biệt về các công trình Phật giáo và các sư sãi đều có liên quan đến ông.
Choibalsan được coi “Stalin của Mongolia”. Choibalsan mất năm 1952, Stalin ở Liên xô cũ mất năm 1953.
Chữ viết hiện nay ở Mongolia chỉ có từ thời Choibalsan lãnh đạo, ông lấy theo chữ tiếng Nga, dù đọc khác.
Trong thời này còn có Damdin Sükhbaatar (1893-1923, 30 tuổi), tục truyền là “Lê nin của Mongolia”.
2) Temujin (1162-1227)
Thiết Mộc Chân, họ Bột Nhi Chỉ Cân, Khất Nhan Thị), hoặc Thành Cát Tư Hãn, “Khan of All Between the Oceans” thiết lập đế chế Mongolia đầu tiên năm 1206.
“Nguyên Thái Tổ” là tên ở Trung Quốc gọi Chinggis Khan.
Thiết Mộc Chân là tên một thủ lĩnh của bộ tộc Tháp Tháp Nhi, bộ tộc này đã đầu độ cha của Temujin chết. Khi tiêu diệt được thủ lĩnh bộ tộc này thì Temujin lấy tên mình là Thiết Mộc Chân.
Đội quân của Chinggis Khan chưa bao giờ vượt quá 200.000 lính.
Trước khi mất, Chinggis Khan chia vương quốc của mình cho 4 người con trai với vợ cả. Khi ông mất người con út tên Đà Lôi là người nối ngôi từ 1227-1229 gọi là Giám quốc, cũng được tôn là Đại Hãn-Great Khan. Theo tục lệ Mongolia thì con út được kế thừa di sản của cha, con lớn phải ra ngoài lập nghiệp, Đà Lôi được ở lại vùng đất Mongolia. Tuy nhiên sau đó Đà Lôi nhường lại cho ngôi Đại Hãn cho Oa Khoát Đài, cũng là ý nguyện của Chinggis Khan.
Từ 1229 thì Oa Khoát Đài (Ogedei, con trai thứ 3 lên ngôi 1229, mất 1241) mới là Đại Hãn (Đại Vương hay Hoàng đế, Đại Hoàng đế, “Khan/Hãn” tiếng Mongolia là “Vương”).
Hốt Tất Liệt và Húc Liệt Ngột là con của Đà Lôi. Cuộc chiến nội bộ tranh ngôi Đại Hãn cũng làm cho Đế chế Mongolia suy yếu dần.
3) Subutai (1176-1248)
Subetai, Tsubatai hoặc Tốc Bất Đài:
Nếu không có Tốc Bất Đài thì không có Đế chế Mongolia như đã có.
Nhà chiến lược, mưu lược, chiến thuật quân sự, đại tướng, mãnh tướng phục vụ 3 đời Hãn: Thành Cát Tư Hãn, Oa Khoát Đài, Bạt Đô. Thành Cát Tư Hãn, Oa Khoát Đài, Bạt Đô là 3 Hãn có chủ trương mở rộng về phía Tây, với phương châm là đánh đến bao giờ nhìn thấy biển thì thôi.
Sau khi Oa Khoát Đài chết, con trai Guyuk Khan (Quý Do, 1206-1248, 42 tuổi, làm Khan 3 năm: 1246-1248) nối ngôi đã điều Tốc Bất Đài đang chuẩn bị đánh chiếm sang phía tây (Châu Âu) về lại Beijing để dưỡng lão, lúc này Tốc Bất Đài đang dưới quyền của Hãn Bạt Đô chuẩn bị tây chinh. Lịch sử quân sự đánh giá nếu không có lệnh điều chuyển khó hiểu này thì có thể Châu Âu đã bị Tốc Bất Đài làm cỏ.
Ông là một trong "Tứ khuyển" (“Four Dogs of War”) hay tứ dũng, tứ tiết theo các gọi thân mật mà Thành Cát Tư Hãn đặt cho tứ đại dũng sĩ của thảo nguyên là: Bác Nhĩ Truật, Giả Lặc Miệt, Mộc Hoa Lê và Tốc Bất Đài. Ông có con trai Cốt Đãi Ngột Lang và cháu nội A Châu (A Truật, Ajiu), người cháu nội là tướng đã tiêu diệt triều Nam Tống.
Chiến thuật đánh trận của Tốc Bài Đài là sử dụng tình báo, đặc biệt lợi dụng mùa đông, càng rét càng hay, băng đá phủ kín mặt đất sẽ là một lợi thế lớn của Tốc Bất Đài.
4) Kublai (1215-1294)
Khubila, Hốt Tất Liệt, cháu nội của Thành Cát Tư Hãn, người đã chiếm gần trọn China (tiêu diệt Nhà Nam Tống 1279, trước đó là Nhà Kim 1234) và thành lập nhà Nguyên ở đây (1271), chuyển kinh thành từ Karakorum đến Daidu (Đại Đô, Beijing). Kublai có 47 con trai, vô số con gái.
Được cho là người đầu tiên tạo ra và công nhận đồng tiền giấy.
“Nguyên Thế Tổ” là tên ở Trung Quốc gọi Kublai (Miếu hiệu).
5) Hulagu (1217-1260)
Hulegu hoặc Húc Liệt Ngột:
Là một người anh trai của Hốt Tất Liệt, đã chinh phục cả vùng Ba Tư và Syria, có 21 con. Nhân vật này vào năm 1258 đã chiếm được, tàn sát và phá hủy gần như hoàn toàn thành Bagdad sầm uất bậc nhất vào thời đó.
Quân đội Mongolia ở đây đã thua quân Mamluk của Egypt, trận thua lớn đầu tiên và như điểm báo cho sự suy tàn của Đế chế Mongolia, người Mongolia không thể đánh chiếm về phía tây sau trận thua này.
Nhưng lý do thua cũng là bởi Hulagu Khan lúc này phải quay về Mongolia để tham gia bầu Khan mới theo truyền thống người Mongolia.
6) Batu (1205-1255)
Bạt Đô, là con của Truật Xích. Con trai trưởng của Chinggis Khan là Truật Xích, nhưng lai lịch của người con này chưa được rõ ràng(?), do mẹ Truật Xích bị bắt, sau đó trở về thì có thai.
Bạt Đô là người anh em họ của Hốt Tất Liệt, người đã chiếm đóng Nga, Ba Lan và Hungary; là Khan của vương quốc Golden Horde. Hai danh tướng là Naponeon và Hitler cũng chưa bao giờ chiếm được nước Nga.
Kublai đánh chiếm phía nam, còn Chinggis, Batu và Hulagu chinh phạt về phía tây 3 lần.
7) Timur (1336 -1405?)
Timur Lenk (Timur Lame) hoặc Tamerlane, một hậu duệ của Thành Cát Tư Hãn, người đã làm chủ trong một thời gian ngắn ở vùng miền nam nước Nga, India, và Levant.
8) Babur (Zahir ad-Din Muhammad, 1483-1530)
Một hậu duệ của Timur, đã thành lập một đế chế ở India.
Diện tích chiếm được thời Đế chế Mongolia thế kỷ 13-14 là khoảng 15 triệu km2, cai trị khoảng trên 100 triệu dân, sau này chỉ có Đế quốc Anh thế kỷ 19 là lặp lại được về diện tích chiếm được.
Tuổi thọ của một số Khan thế kỷ 13-14:
Tuổi thọ của người Mongolia thời Đế chế thế kỷ 13-14 được xếp vào nhóm tuổi thọ thấp, ngay cả các Đại Hãn cũng thấp, trung bình 38 tuổi, có khi chỉ 33 tuổi, trừ Kublai (Hốt Tất Liệt, Nhà Nguyên-Trung Quốc) thọ 80 tuổi (có 47 con trai), Chinggis Khan 60 tuổi (4 con trai với vợ cả), và một số rất ít qua tuổi 50.
Tuổi thọ của các vua thấp thì các tướng và thảo dân sẽ còn thấp hơn. Lý do có thể là bởi đồ ăn của người Mongolia ít chất, chủ yếu chỉ thịt và sữa hoặc không quen với đồ ăn ở những nơi họ chiếm được, thêm nữa là nạn uống rượu (sữa ngựa) của nam và cả nữ đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc sinh sản, càng làm to uống càng nhiều và đẻ ít đi, không biết có giống các quan tây và ta bây giờ không.
Dù rất nhiều vợ cùng thê thiếp, đẻ cũng nhiều, nhưng số lượng con sinh ra vẫn không đủ nhiều để từ đó lựa chọn những đứa con tinh tú nhất lên làm Khan (Hoàng đế, Vua). Chưa kể con cháu được hình thành trong tình trạng mà cả cha mẹ đều đang say rượu.
Tất nhiên chỉ đồ ăn uống đó mới phù hợp với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt ở vùng đất Mongolia. Do vậy Đế chế Mongolia thế kỷ 13-14 cũng chóng tàn hơn nếu so với các triều đại khác trong lịch sử thế giới.
Một số đời Khan (con số chỉ thứ tự kế vị, chữ A, B là do tranh giành nội bộ, sự công nhận giữa các Khan):
Chinggis (1) -> Tolui (2A) -> Ogedei (2B) -> Guyuk (3) -> Mongke (4) -> Ariq Boke -> (5A) -> Kublai (5B) ->…
* Chinggis (Khan 1): 60 tuổi, 4 người con với người vợ cả:
- Truật Xích (Jochi, Juchi, Juji): Con trai trưởng, thọ 50 tuổi, có 9 con trai, chết trước bố Chinggis vài tháng.
- Sát Hợp Đài (Chaghatai): 57 tuổi.
- Oa Khoát Đài (Ogedei): 55 tuổi. (Khan 2B)
+ Quý Do (Guyuk, 1206-1248, 42 tuổi) (Khan 3)
- Đà Lôi (Tolui) (Khan 2A): Con trai thứ 4, thọ 42 tuổi, có 11 con trai, có 4 người rất nổi tiếng: Mông Kha, Hốt Tất Liệt, Húc Liệt Ngột và A Lý Bất Ca.
+ Hai con trai Mông Kha (Mongke, 1208-1259, 52 tuổi, Khan 4, tại vị 9 năm: 1251-1259) và A Lý Bất Ca (Ariq Boke, 48 tuổi, 1219-1266, Khan 5A, tại vị 5 năm: 1260-1264) chết nguyên nhân tự nhiên, như Mongke là vị Đại Hãn duy nhất của Đế chế Mongolia bị chết trong chiến trận, còn Ariq Boke nghi do nội bộ oánh nhau nên phải chết (Ariq Boke thua Kublai).
+ Hốt Tất Liệt (Kublai, 1215-1294, Khan 5B): 80 tuổi, cai quản vùng Trung Quốc nhưng chỉ được thời gian ngắn. Nối ngôi sau Hốt Tất Liệt: Timur-42, Qaishan-31, Ayurbarwada Buyantu-35, Yestin Timur-35, Tugh Timur-28, Irinjibal Qutuqtu-7, Toghon Timur-50.
+ Húc Liệt Ngột (Hulegu, 1218-1265): 48 tuổi, cai quản vùng Trung Đông. Nối ngôi sau Hulegu: Abaqa-48 (9 con, 15 vợ), Arghun-30 (8 con, 9 vợ), Ghazan-32 (7 vợ, 2 con), Olijeitu-35 (7 vợ, nhưng 3 không có con, 9 con thì 6 chết khi còn bé), Abu Sa’id-30 (2 vợ, 1 con). Sau Húc Liệt Ngột thì dòng họ Khan ở đây ngày càng vô sinh và dần tuyệt chủng.
Điểm sơ vài thành phố “lớn”
Tại Mongolia, có thể có 5 thành phố chính đại diện: Ulaanbaatar, thủ đô, trung tâm, đông dân nhất với 1,1 triệu dân (tổng dân số 2,9 triệu); Erdenet, miền bắc; Darkhan, miền bắc, giáp Nga; Choybalsan, cực đông; Olgiy (Ulgii), cực tây. Các thành phố này lần lượt sẽ xuất hiện trong bài viết này. Ngoài ra còn là: Moron, Dalanzadgad (sa mạc Gobi), Khan-Bogd…
UB, Erdenet và Darkhan là 3 thành phố phát triển và hiện đại nhất của Mongolia hiện nay. Hai thành phố kia chủ yếu là phục vụ công nghiệp khai thác mỏ. Người đi du lịch chắc chỉ ghé qua để nghỉ tạm chứ không có ý định nghỉ đêm và dài ngày tại Erdenet và Darkhan, trừ khi mong muốn trải nghiệm cuộc sống thành thị ở 2 thị trấn này. Khoảng 45% dân số Mongolia tương ứng 1,3 triệu người sống tại UB, Erdenet và Darkhan; chỉ riêng UB là hơn 1,1 triệu.
UB=State City, Nomad City
UB chiếm gần 50% dân số toàn Mongolia nên được gọi là State city, tạm dịch Thành phố nhà nước, gần như Monaca, Vatican hay Singapore.
UB cũng được gọi Nomad city, tạm dịch Thành phố du mục, vì khoảng 50% người dân sống trong các tòa nhà chung cư, biệt thự (nhà xây gạch, bê tông cốt thép thấp và cao tầng), còn 50% vẫn sống trong ger gọi “ger district” (ổ chuột).
Ger district: Mỗi gia đình có mảnh đất rào bằng gỗ, trong đó có một hay nhiều ger, có thể có nhà xây và các ger, hoặc giàu có hơn thì một hoặc nhiều nhà xây gạch, mái tôn... cùng nhà vệ sinh riêng.
Nước ở vùng dân cư nếu chưa có hệ thống ống dẫn sẽ được chở bằng xe thùng (như xe chở xăng dầu, cứu hỏa) đến đổ vào bể nước tập thể, bể này được bố trí đều trong vùng dân sinh sống, giá nước như vậy khoảng 15.000-20.000mnt/m3.
Hiện nay Mongolia có 18 tỉnh (aimags, provinces), có tài liệu là 21 tỉnh (chính thức), UB thuộc tỉnh Tov, bao gồm các tỉnh (tính từ tây sang đông, từ bắc xuống nam): Bayan-Ulgii (thị trấn là Ulgii, hay Olgii), Uvs (Ulaangom), Khovd (Khovd), Zavkhan (Uliastai), Govi-Altai (Altai), Khuvsgul (Murun), Arkhangai (Tsetserleg), Bayan-Khongor (Bayankhongor), Bulgan (Erdenet và Bulgan, với Erdenet là thành phố), Uvur-Khangai (Arvaikheer, nơi đây có cố đô Karakorum), Umnugovi (Dalanzadgad), Selegen (Darkhan và Sukhbaatar, Darkhan là thành phố), Tov (UB và Zuunmod), Dundgovi (Mandalgovi), Khentii (Undurkhaan), Dornogovi (Sainshand), Dornod (Choibalsan), Sukhbaatar (Baruun Urt)…
Vùng miền tây 5 tỉnh, miền đông 3 tỉnh, trung 7 tỉnh, vùng Khangai 6 tỉnh.
Trung tâm của các tỉnh nông nghiệp có thể gọi soums, là khu định cư của vài trăm gia đình, cả nước có khoảng 330 soums-huyện. Phụ nữ có khi là người chủ gia đình, đặc biệt trong các gia đình nghèo ở nông thôn.
Trong các thành phố, có thể chỉ tương đương làng, xã, thị trấn ở Việt Nam, thì Karakorum có vẻ không phải là thành phố như các nơi khác. Đây có khi chỉ là thủ đô cũ, phố cổ mà thôi, là thành phố cho du lịch ngắn ngày. Vì hầu hết các thành phố khác đều có các nhà máy khác thác khoáng sản, hay do nhu cầu khai thác vật liệu, khoáng sản mà có các thành phố đó.
Người nước ngoài đến Mongolia với ít thời gian, thì trước tiên là UB, sau đó thông thường nơi thứ hai sẽ là Karakorum, bởi đây là điểm đến khả dĩ nhất ngoài UB, đặc biệt là vào mùa đông rất khó để đi xa hơn, không thể đi trong điều kiện thời tiết làm tê liệt mọi phương tiện giao thông, và cũng chẳng còn nơi nào đáng xem hơn ngoài Karakorum. Vào mùa đông, tốt nhất là bay thẳng UB-Karakorum nếu thời tiết cho phép, nếu không thì bạn lại phải bay về UB, ghé thăm bức tượng khổng lồ Chinggis Khan, cách trung tâm UB khoảng 30km, rồi sau đó về nước.
Karakorum (Kharkhorin):
Thủ đô cũ của Mongolia ở thế kỷ 13. Cách UB khoảng 360km về phía tây. Vé xe buyt khoảng 15.000 mnt/người. Ở Mongolia có thể đi dạng taxi chung để rẻ hơn nhưng bạn cần tìm được người đi cùng.
Con đường tơ lụa Silk Road đi qua thành phố này. Tuy nhiên thời đó, đây là tuyến đường đắt đỏ do độc quyền khai thác, tiền thuế, phí các loại trên Silk Road đều thuộc về Đế chế Mongolia. Đây cũng là nguồn thu nhập chính của các vương triều Mongolia. Trước đó thì các Khan đã cho tiêu diệt, phá hủy không thương tiếc các con đường khác cũng như người dân Egypt hay Turkish để độc chiếm Silk Road.
Quay lại lịch sử, sau khi thống nhất các bộ lạc Mongolia, Genghis Khan hay Chinggis Khan (trước khi lên chức Khan năm 1189 có tên Temujin-Thiết Mộc Chân, Temujin sinh năm 1162 hoặc 1167, mất 1227) chọn căn cứ địa là Karakorum (năm 1206) và bắt đầu làn sóng chinh phục và mở rộng lãnh thổ, tạo ra một đế chế thống trị trên tất cả các trung tâm châu Á, Bắc Âu, miền bắc Ấn Độ, Trung Quốc và khu vực biên giới như miền Bắc Việt Nam và Nhật Bản.
Có tài liệu khác cho biết Karakorum trở thành thủ đô của Đế chế Mongolia năm 1235 dưới thời Ogedei Khan-Oa Khoát Đài, là con trai thứ 3 của Genghis Khan, lên thay Genghis Khan năm 1229 và mất cuối 1241.
Ogedei chuẩn bị đánh sang Châu Âu, đã đánh thắng vài trận đầu, chuẩn bị đánh lớn vào Trung Âu thì bị chết đột ngột năm 1241. Còn châu Âu thoát nạn Mongolia bắt đầu vào năm 1260, khi một đạo quân Mongolia ở đây thua trận ở vùng đất Egypt và Syria. Đây là trận thua lớn đầu tiên sau gần 70 năm chinh phạt bách chiến bách thắng của các kị binh Mongolia. Sau trận này, Kublai chỉ còn tập trung chủ yếu vào việc xâm chiếm đất nước China mà không ý chí chinh phục thế giới và mở rộng lãnh thổ về phía tây.
Sự cai trị toàn bộ hoặc một phần lãnh thổ của đế chế Mongolia này kéo dài cho đến khoảng năm 1370, khi con cháu của Genghis Khan mất quyền kiểm soát ở Bắc Kinh, và đến năm 1388 thì còn bị thua và thủ đô Karakorum bị tàn phá hết.
Ở Karakorum có tu viện Erdene Zuu Kharkhorin, cũng gần sông Orkhon, ngày nay vẫn như là một biểu tượng vĩ đại nhất của thời bắt đầu dựng nước Mongolia, nơi ghi dấu ấn quan trọng đầu tiên của Genghis Khan. Toàn bộ Kharkhorin thời Genghis Khan và tu viện Erdene Zuu thực ra đã bị hủy hoại hết, thành phố đã xây mới, tu viện Erdene Zuu (như kiểu Tây Tạng) được xây lại cũng như phục dựng và đang còn khảo cổ. Bên ngoài Erdene Zuu còn có rùa đá khá lớn.
Karakorum thuộc tỉnh Uvur-Khangai (Ovor-Hangai) với thủ phủ là thành phố Arvaikheer, chứ không phải Karakorum. Thực ra Karakorum có một điểm hay, theo tôi đây là một thị trấn có vẻ cổ kiểu Mongolia, dân số khoảng 5.000 người, không có và ít bị pha tạp như Erdenet và Darkhan với nhà chung cư 4-5 tầng của Liên xô cũ, hay các khu nhà cao tầng hiện đại ở UB đã và đang được xây dựng. Tuy nhiên Karakorum cổ chỉ còn hiện diện trong các trang sách lịch sử và bảo tàng.
Lúc này, đây là khu dân cư với chủ yếu nhà bê tông, gạch 1 tầng, nhà là ger như du mục, có điện đường trường trạm, vài nhà 2-4 tầng chắc trụ sở thành phố… Đường bê tông hoặc đất xen lẫn nhưng có vẻ đường đất nhiều hơn. Chỉ cần 1 đến 2 oto chạy thật nhanh quanh các con đường là toàn bộ Karakorum hay Bulgan,… sẽ mù mịt bụi.
Đất ở được chia kiểu lô và ngăn cách nhau bằng hàng rào gỗ. Trong lô sẽ bố trí nhà nằm ở một góc, một khoảng đất trống là sân rất rộng vì đất đang quá thừa, và một nhà vệ sinh lộ thiên hay bán lộ; có thể gọi đây là “căn hộ khép kín” kiểu Mongolia.
Kiểu bố trí nhà vệ sinh ở đây thật sợ, vì nhà nào cũng có một toilet đặt đâu tùy thích trong khuôn viên hàng rào nhà mình, to nhỏ, nông sâu, có hay không có mái che,… Thời tiết thì nắng hanh khô vào mùa hè, chỉ mới lướt xa xa đã thấy mùi bốc…
Ở Karakorum, bạn đi lên ngọi đồi để ngắm toàn cảnh thành phố, đỉnh đồi là các bản đồ rất lớn thể hiện Đế quốc Mongolia, lúc thịnh nhất với Beijing là thủ đô của Mongolia; đi xem linga và yoni đá. Sau hai nơi này, UB và Karakorum, có thể phải thêm tượng Thành Cát Tư Hãn cách UB khoảng 40km, mọi người có thể yên tâm về nước và hẹn Mongolia ở dịp khác.
Erdenet:
Thành phố đông dân thứ 2 sau UB với khoảng 95.000 dân, cách UB khoảng 350 km về phía tây-bắc. Năm 1979 thành phố Erdenet (tên trước đó là Orhon) tách khỏi tỉnh Bulgan để thành đơn vị hành chính riêng trực thuộc trung ương. Nằm trong thung lũng giữa hai sông Selenge và Orkhon ở miền bắc Mongolia, đây là một trung tâm công nghiệp lớn do Liên xô cũ xây dựng vào những năm 1970.
Lý do chính của việc xây dựng thành phố là để khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đặc biệt là đồng và quặng molypden. Đây là hai khoáng sản chủ lực trong xuất khẩu và đóng vai trò rất quan trọng đối với nền kinh tế. Ở đây có nhà máy sản xuất thảm lớn nhất nước.
Erdenet nắm giữ 43% tổng giá trị xuất khẩu và 40% tổng sản lượng công nghiệp của Mongolia. Đường sắt xuyên China-Mongolia-Russia có một nhánh chạy tới Erdenet.
Đến Erdenet có thể bằng tàu hỏa chạy từ UB hằng ngày. Vé xe bus từ UB đến Erdenet khoảng 12.000 mnt/người.
Darkhan:
Năm 1966 thành phố Darkhan tách khỏi tỉnh Selenge để thành đơn vị hành chính riêng trực thuộc trung ương. Cũng là một thành phố công nghiệp quan trọng, nằm về phía tây bắc của thủ đô Ulaanbaatar, phía trên Erdenet, giáp biên giới Nga; dân số khoảng 75.000, cách UB khoảng 300km về phía bắc.
Darkhan cũng do Liên xô xây dựng vào những năm 1960 như một hình mẫu của đô thị, như kiểu xây dựng của Hà Nội dưới thời ảnh hưởng của Liên xô. Hiện nay, cơ sở hạ tầng của thành phố rất phát triển, đường lát đá, đường sắt, truyền hình vệ tinh, và các dịch vụ điện thoại di động. Đây là nơi tập trung của vật liệu xây dựng như xi măng, gạch, cùng với công nghiệp khai thác than đá, đồng và sắt. Chế biến thực phẩm, chăn nuôi, và dệt may cũng đóng vai trò quan trọng với nền kinh tế của riêng thành phố.
Cả Erdenet và Darkhan dù là thành phố phát triển nhưng ô nhiễm, do khu vực các nhà máy đều gần khu dân cư, không xa là bao. Bên cạnh cửa hàng, chợ, sân vận động như của một thành phố tương đối hiện đại thì vẫn có những khu phố, khu chợ như chợ Bến Thành, Đồng Xuân hay chợ cóc ở Việt Nam.
Hằng ngày, đều có tàu hỏa chạy từ UB đến Darkhan và ngược lại.
Vé xe bus từ UB đến Darkhan khoảng 9.000 mnt/người.
Năm 2014, dự kiến có nhà máy lọc dầu đầu tiên ở Mongolia do Japan đầu tư sẽ bắt đầu hoạt động.
State City, Nomad City, Horse-Riding City, Red Hero
Thủ đô Ulaan Baatar:
Năm 1992, Hiến pháp mới của Mongolia quy định UB là thủ đô.
Biểu tượng và cờ của UB là con chim Khangarid (Khangarid Bird) hoặc gọi là Garuda. Garuda có 2 màu chủ đạo trắng đỏ, biểu tượng sẽ đặt trên nền đen, còn cờ là nền xanh. Mỗi một quận cũng sẽ có biểu tượng riêng.
Garuda tượng trưng cho sự ổn định và sức mạnh. Trên trán Garuda có Soyombo là biểu tượng có trên cờ Mongolia. Ngoài ra có các chi tiết, tay phải có chìa khóa là biểu tượng cho thịnh vượng và hiếu khách, tay trái cầm hoa sen là hòa bình, bình đẳng và tinh khiết. Ở móng vuốt bên phải của Garuda giữ một con rắn là biểu tượng của cái ác, với nghĩa không dung nạp cái ác…
Có diện tích lớn nhất, khoảng 5.000km2, nằm ở độ cao 1.350m, dân số khoảng 1,15 triệu người ở thời điểm này (trong tổng dân số là 2,9 triệu). Đây là thành phố duy nhất có trên 100.000 dân, được chia 9 quận (Soum), trong quận là phường (Khoroo) với 152 Khoroo; quận trung tâm là Sukhbaatar. Trên một số bản đồ thì UB được chỉ đến là 3 vùng đất tách rời nhau.
Năm 1960 dân số UB khoảng 150.000 người, năm 1980 là 400.000 người, năm 1990 (bắt đầu đổi mới theo kinh tế thị trường) là 600.000 người.
Nếu coi năm 1980 làm chuẩn với dân số 400.000 người, vì thành phố UB cũng được Liên xô cũ quy hoạch và giúp xây dựng, thì có thể thấy hạ tầng hiện nay ở UB đang quá tải, xuống cấp trầm trọng.
Riêng UB chiếm khoảng 60% GDP của cả nước.
Ở Ulaanbaatar, tháng 1 lạnh nhất trong năm có nhiệt độ trung bình âm 26 độ C, với trung bình thấp âm 32 độ C và trung bình cao âm 19 độ C. Tháng 7 nóng nhất trong năm thì nhiệt độ trung bình là 17 độ C, với mức trung bình thấp là 11 độ C và trung bình cao 22 độ C.
Tương tự như nhiều thành phố, thủ đô quan trọng của các nước, thành phố này cũng nằm dọc bờ sông Tuul ở độ cao 1.350 mét, xung quanh là 4 đỉnh núi (Four Holy Peaks) có tên Tsetseegum, Chingeltei, Songino Khairkhan và Bayanzürkh. Sông Tuul là một nhánh của sông Orkhon-sông dài nhất Mongolia.
Thành phố được thành lập vào năm 1639 như là một trung tâm tôn giáo với việc xây dựng tu viện Da Khure. Đây cũng là trung tâm giao thông của đất nước nhờ sự hiện diện của tuyến đường sắt xuyên Mongolia kết nối với cả Nga (vùng Siberia rộng lớn) và Trung Quốc. Tuyến đường sắt huyết mạch này do Liên xô giúp xây dựng và được hoàn thành năm 1956.
Năm 1937 thì UB đã bị phá hủy gần như hoàn toàn dưới thời Thủ tướng Choibalsan. Trong đó khu phức hợp đền-chùa trung tâm Zuun Khuree, nơi cư ngụ của giới quý tộc, nhiều khu vực ger (nhà truyền thống) cũng như các khu chợ chính đã bị phá hủy hoàn toàn để mở đường cho việc xây dựng các toàn nhà hiện đại hơn. Do vậy hiện UB chỉ còn lại một vài công trình từ trước 1937, chủ yếu là đền chùa, tu viện, vài tòa nhà…
Hiện hai bên bờ con sông này đã có khá nhiều các công trình trung tâm thương mại, trụ sở, nhà ở cao tầng. Có thể đến lúc nào đấy thì sông này lại thành suối hoặc có số phận tương tự như một vài con sông, kênh chảy qua các thành phố ở Việt Nam.
Cũng như một số thành phố khác, về đêm, để ngắm thành phố có thể leo lên ngọn đồi cao, oto chạy lên gần đến đỉnh, còn lại đi bộ tiếp. Ban đêm ở UB, phố vẫn rực sáng đèn, oto chạy qua lại không dừng cùng dòng người đi bộ nhộn nhịp, mọi thứ cảm giác như ban ngày, đối lập khoảng 8-9 giờ sáng thì vắng lặng ngoài đường, chỉ thấy học sinh, cán bộ đi làm.
Chỉ tính từ năm 1990 đến 2011 (năm 1990 Mongolia thay đổi sang kinh tế thị trường, chính trí dân chủ, đa đảng), dân số UB đã tăng 70%.
Tháng 7/1966, mùa Naadam, mực nước của sông Tuul tăng 3,12m so với mức bình thường và xảy ra lũ lụt tràn qua thủ đô, gây thiệt hại với số tiền là 300 triệu MNT, khoảng 7,5 triệu USD và 130 người đã thiệt mạng.
Như ở đã trình bày, xa trung tâm UB vẫn bắt gặp những ger hay tent của người dân nông thôn về thủ đô. Người nhập cư không thể tìm được nhà trong nội đô nên tạm phải ở trong các ger như trên thảo nguyên. Đô thị hóa quá nhanh đã hình thành những khu dân cư mà nhà làm bằng các lều (ger, yurt), được gọi là “ger district” hay “ger quarter”, có thể gọi khu ổ chuột. Tỷ lệ thất nghiệp ở UB cao nên sau một thời gian không thể trụ lại UB, người dân lại phải trở về cuộc sống du mục chăn nuôi trên các thảo nguyên.
Đến UB, du khách có thể yên tâm vì UB cũng như các thành phố đã và đang phát triển khác, chứ không quá nghèo nàn như ở vùng nông thôn với cuộc sống du mục. Nói điều này vì có thể còn nhiều và khá nhiều người coi UB và Mongolia là vùng đất ở thế kỷ của Thành Cát Tư Hãn.
Ngoài tên gọi UB là State City và Nomad City,
UB còn có tên: Horse-Riding City
UB được người dân gọi vui là Thành phố cưỡi ngựa (Horse-Riding City), vì oto đã kín hết cả UB (Car City).
Năm 2012, Hội đồng nhân dân UB đã thông qua quy định để giảm số xe ở UB bằng cách lấy số cuối trên biển số xe làm căn cứ cho xe đó ra đường những ngày nào trong tuần, ví dụ số cuối là 1,3 thì xe được lưu thông vào thứ 2,3, các ngày khác xe ở nhà. Các xe ở vùng khác vào ra UB cũng phải tuân thủ. Xe đăng ký ở UB có 2 chữ “YH” hay “YБ”.
Phương tiện chuyển chở công cộng: Năm 1929 xe buyt xuất hiện ở UB, Mongolia, năm 1954 bắt đầu có taxi, năm 1987 có xe buýt chạy điện.
Hiện nay, cả nước có khoảng 400.000 xe, riêng UB có tới 240.000 xe (60%), trên 50% xe có giá tiền từ 40.000usd trở lên.
Hệ thống đường bộ ở riêng UB có tổng chiều dài khoảng 500km.
Khoảng 80% số xe đã sử dụng trên 10 năm, 65% xe tay lái bên trái, 35% xe tay lái phải-nghịch.
Nếu như 3-4 tuổi đã có thể cưỡi ngựa thì thanh niên đến 18 tuổi cũng đều biết lái xe, 70% là nam, 30% là nữa tài xế. Tổng số tài xế toàn Mongolia ước 900.000 người.
Mặc dù đường xấu nhưng tai nạn chủ yếu lại do lỗi của tài xế (trên 80%), nên du khách thường không được cầm lái dù cho xe chạy một mình trên thảo nguyên hay sa mạc bao la.
Tại sao trên 80% tai nạn là do tài xế? Bởi người Mongolia uống rượu ít nhiều, lúc nào cũng có thể uống sữa ngữa… Dù là không nhiều nhưng cũng ảnh hưởng đến hành vi khi lái xe, từ đó dẫn đến các nguyên nhân khác như không tuân thủ luật, không giữ khoảng cách xe, không dừng đỗ xe bên phải, vượt quá tốc độ, hay kể cả người đi bộ say rượu nên đâm vào xe…
Số lượng tai nạn theo mùa khá đều nhau, khoảng 25% cho mùa xuân, hạ, đông. Riêng mùa thu tăng 30% do cả nước vào mùa khai giảng năm học mới.
Ở UB thì bãi đỗ xe thật kinh khủng, nhưng nói chung phương tiện công cộng có đủ cả, so với ở ta chắc chỉ thiếu xe máy ôm, họ vẫn còn giữ xe ô tô điện (loại trên nóc xe có cần) để vận chuyển hành khách công cộng, không có xe điện chạy trên đường ray sắt. Các thành phố khác cũng có xe buyt công cộng.
Có đến gần 100 tuyến xe buyt công cộng ở UB, chia làm 2 nhóm tuyến chính là trong thành phố và xung quanh thành phố. Đến nay, đã có gần 800 xe buyt và xe chạy điện (bánh lốp) chạy ở UB.
Có thể nói gần như mọi thứ ở UB cũng gần tương tự như Hà Nội xưa và nay.
Giá xe oto, đi được trong Mongolia chỉ cần loại với giá khoảng 20.000.000 mnt (220.000.000vnđ ~ 10.000usd), 1 ô tô tương đương 10-15 con bò, mỗi con nặng 150-200 kg. Người ta tính nhà giàu có khi dựa trên đàn gia súc sở hữu.
Giá thịt ước tính 10.000mnt/kg: 200kg*10.000mnt/kg = 2.000.000 mnt (22.000.000 vnđ) cho 1 con bò 200 kg.
Xe máy Tàu giá trung bình 1.000.000 mnt (11.000.000 vnđ) là chạy vù vù trên thảo nguyên, 1 xe máy tương đương 5 con dê, mỗi con 20kg.
Đến UB thì du khách nên qua chợ trời Naran Tuul (Khar Zakh, Black Market). Nó giống chợ cửa khẩu ở biên giới Việt Nam. Xung quang ô tô đỗ, dừng, đi; bên trong người và hàng rất chật chội. Quanh chợ là nhà 4-5 tầng cũ, xa hơn là các tòa nhà chung cư 10-20 tầng đã và vừa xây xong (thời điểm 2014). Đến khu này cần đề phòng móc túi.
Ở UB, có 14 di tích lịch sử cũng như văn hóa để du khách ghé qua, ngoài ra có 11 địa điểm đang được phục hồi và bảo vệ.
Quảng trường Sukhbaatar là trái tim của UB (như Quảng trường Đỏ ở Nga, Thiên An Môn ở Trung Quốc), thời kỳ Liên xô cũ còn mộ của ông ở quảng trường, nhưng từ 2004 đã được di dời vào nghĩa trang. Năm 2006, kỷ niệm 800 năm Chinggis Khan, khu triển lãm lịch sử quốc gia và tượng Chinggis đã được đặt thay thế. Đây là tượng Chinggis Khan lớn nhất trong nội đô.
Một số địa điểm khác: Mua sắm đến State Department Store, tìm hiểu lịch sử thì đến các bảo tàng… Ngắm cảnh thì lên núi có tháp truyền hình nhìn toàn cảnh UB cả ban ngày và đêm xuống, UB về đêm cũng vẫn rực ánh đèn.
Sân vận động quốc gia, nơi tổ chức Nadaam 11-13/7 cũng rất gần trung tâm thành phố, xung quanh sân này giống sân vận động Quân khu 7 ở Sài Gòn và Hàng Đẫy ở Hà Nội, xung quanh là nhà cao và thấp tầng vây kín.
Ngoài 4 môn truyền thống là vật, bắn cung, đua ngựa, shagai (bắn xương cừu), người Mongolia thích bóng rổ, bóng chuyền, còn bóng đá không phải là ưa thích nhất, với điều kiện thời tiết Mongolia thì chỉ có thể đá bóng trong nhà.
Kiến trúc công trình ở UB:
- Thời kỳ của ger: Kéo dài đến thế kỷ 19, 20.
- Nhà 2 tầng kiểu châu Âu đầu tiên được xây dựng năm 1863, do đại sứ Nga xây dựng. Là nhà cao nhất tại thời điểm này. Năm 1905 có thêm cung điện mùa đông là quà tặng của Sa hoàng Nga cho Bogd Khaan. Tòa cung điện này (Bogd Khaan Winter Palace) cũng là địa điểm thăm quan ở UB.
Vào những năm 1910, tu viện Gandan cao 39m đã được xây dựng phía bắc UB, tương đương tòa nhà 13 tầng.
- Từ năm 1950: Công trình với các trường phái kiến trúc khác nhau được xây dựng. Năm 1950-1960 theo phong cách cổ điển, giai đoạn 1960-1980 theo duy nhất kiểu Liên xô cũ với các nhà chung cư cao 5-9 tầng.
- Từ năm 2000, lại theo các kiểu kiến trúc hiện đại nhất thế giới, kiểu China, Russia, South Korea,...
- Năm 2015 dự kiến có tòa nhà cao 34 tầng Shangri-La và 41 tầng Mak Tower.
- Năm 2108 có Morin Khuur Tower cao 309m, cạnh Sân vận động quốc gia (sân gần sát trung tâm thành phố).
Bất động sản ở UB
Cũng như thế giới, có cả Việt Nam, bất động sản, xây dựng ở Mongolia cũng gặp khủng hoảng nặng năm 2007-2009, bắt đầu phục hồi trở lại từ 2010. Giá mua bán dao động lớn từ 400-8.000 usd/m2. Ngoài khu trung tâm UB, giá có thể giảm đi 25-30%.
Phần lớn giao dịch bằng tiền mặt. Mọi người dân, kể cả nước ngoài đều được mua bán và cho thuê bất động sản nếu có thẻ căn cước (chứng minh thư) hợp pháp.
Ở UB mới đáp ứng khoảng 50% số dân (50% của 1,4 triệu), nên bất động sản đang giai đoạn sốt, giống Việt Nam năm 2008-2010.
Cũng ở UB, trong một căn hộ trung bình có 6 người, diện tích trung bình của căn hộ là 65 m2.
Giá m2 bất động sản ở UB theo các hạng:
- Nhà chung cư thu nhập thấp-trung bình: 1.500-3.000 usd/m2.
- Nhà chung cư thu nhập trung bình-cao: 2.500-10.000 usd/m2.
- Văn phòng hạng A và B: 2.000-6.000 usd/m2
Giá bán lẻ ở các nơi khác: Căn hộ, nhà ở hạng A và B: 2.000-7.000 usd/m2.
Tính thử giá bất động sản theo số lượng đầu gia súc:
- Bò nặng 200kg, giá bình quân: 10.000mnt/kg. 1 con bò 200kg có giá tiền: 2.000.000 mnt/1 con bò.
- Giá trung bình m2 nhà: 2.500 usd/m2, đổi ra tiền MNT: 2.500 * 1850 = 4.625.000 mnt/m2.
- Giá 1m2 căn hộ theo bò là: 4.625.000/2.000.000 = 2,3 con bò/1m2, làm tròn: 2,5 bò/m2.
- Nếu 1 căn hộ 100m2 thì có giá: 2.500*100 = 250.000 usd/căn hộ 100m2.
- Quy ra bò: 2,5 * 100 = 250 con bò, mỗi con nặng 200 kg, nếu giá thịt là 10.000 mnt/kg.
- Quy ra tiền Việt Nam: Căn hộ 100m2 có giá: 5.500.000.000 vnd, hay 55 triệu vnd/m2 ở Mongolia.
Hiện giá nhà ở Việt Nam giá 15-20 triệu/m2.
Để có căn hộ 100m2 ở UB, mức giá trung bình, cần 250 còn bò hoặc 2.500 con dê hoặc 2.500 cừu.
Giá thuê nhà:
Tính cho căn hộ có 2 phòng
- UB: 600 usd/tháng (có đồ đạc), 450 usd (không đồ đạc)
- Erdenet: 400 usd, 250 usd.
- Darkhan: 350 usd, 250 usd
- Nơi khác: 250 usd, 180 usd
Giá mua ger:
- Loại 1 người ở (3 vách tường): 400 usd
- Loại 1-2 người ở (4 vách tường): 600 usd
- Loại 2-4 người ở (5 vách tường): 1000 usd
- Loại 3-5 người ở (6 vách tường): 1300 usd
Tín dụng
Do đa số người dân còn nghèo và rất nghèo, không có nhà ở (ger thì có), nói chung là không có gì để thế chấp, nên nhà nước có quy định mọi tổ chức ngân hàng, tài chính… phải cung cấp các khoản vay cho các doanh nghiệp nhỏ và cho mục đích về nhà ở.
Doanh nghiệp nhỏ được vay 70.000 usd, thời gian có thể đến 120 tháng (10 năm), lãi suất thấp (1-2%/tháng).
Vay để mua bất động sản: Để được vay, người vay phải chứng minh được thu nhập ổn định của cá nhân. Số tiền vay tối đa 70.000 usd tại UB, còn sống ở vùng nông thôn là 20.000 usd. Nhưng phải trả ngay tiền bằng 30% giá trị căn hộ, chỉ vay 70% của 70.000usd, và một số điều kiện khác.
Choibalsan:
Nằm ở cực đông bắc, giáp với cả Nga và China, thực ra là giáp Inner China, dân số 40.000 người. Đây ban đầu là một khu định cư của nhóm người theo đạo và đã phát triển tạo thành một thành phố thương mại dọc theo tuyến đường China-Siberia.
Choybalsan là trung tâm kinh tế của miền đông Mongolia. Có một nhánh đường sắt xuyên Siberia và tuyến đường oto chạy qua thành phố này để nối UB với thành phố Hovd ở cực phía tây, có thể gọi tuyến hành lang cực đông-cực tây, tuyến đường bộ này đang được xây dựng.
Thị trấn nằm hoàn toàn trong thảo nguyên và được bao quanh là vùng rộng lớn đồng cỏ và đất có thể trồng lúa mì. Thị trấn phát triển các ngành nghề: Công nghiệp nhẹ, khai thác mỏ, chế biến thực phẩm, xây dựng. Tỷ lệ thất nghiệp ở đây cao nhất trong cả nước. Choibalsan cách thủ đô UB 655 km.
Gần đây, đã phát hiện mỏ chứa uranium giàu ở Choybalsan, và người Nga đang đầu tư nhiều ở khu vực này.
Vé xe bus từ UB đến Choibalsan khoảng 30.000 mnt/người.
Choibalsan (Khorloogiin Choibalsan, 1895-1952) cũng là tên của một lãnh tụ thời cộng sản của Mongolia, nhưng không rõ có phải tên ông được đặt cho thành phố này, một trong những người thành lập nên Đảng nhân dân cách mạng Mongolia, đã từng giữ chức thủ tướng của Mongolia. Ông theo chủ nghĩa Stalin, một nhà dân tộc chủ nghĩa, độc tài.
Choibalsan muốn thống nhất mọi dân tộc và phục hưng đế chế Mongolia, lấy lại Inner Mongolia từ China nhưng không thành công. Nhiều người coi ông là một anh hùng dân tộc, nhưng tội ác kiểu Stalin thì rất nhiều, như thanh trừng người đối lập bắt đầu từ cuối thập kỷ 1930, hay đã phá huỷ hầu hết trong tổng số hơn 700 tu viện Phật giáo của Mongolia, cùng giết hại hàng nghìn tăng lữ (con số chưa chính thức là 18.000). Số lượng tu sĩ Phật giáo đã giảm từ 100.000 năm 1924 xuống còn 110 năm 1990(?). Trong các tu viện hiện nay, đều có bảo tàng hay tài liệu hướng dẫn nói về thời kỳ rất mạt vận này của Phật giáo Mongolia nói chung, và các cuộc thanh trừng nội bộ ở Mongolia.
Olgiy (Ölgii):
Thành phố hay thị trấn Olgii, còn có tên thành phố Kazakh (Kazakh city). Có thể nói đối xứng với Choybalsan là thị trấn Olgiy (Olgii, Ulgij) nằm ở cực tây bắc của Mongolia, giáp Nga, China, gần Kazakhstan; dân số 30.000 người (làm tròn). Mongolia không có biên giới với Kazakhstan nhưng khoảng 90% dân số ở đây là người Kazakhstan mới nên có tên Kazakh city; 10% còn lại là người Mongolia của các nhóm dân tộc khác nhau. Olgiy nằm cách thủ đô Ulaanbaatar khoảng 1.650 km về phía tây.
Không giống như phần còn lại của Mongolia, Olgiy là một thành phố đạo Hồi, người Kazakh ở đây chịu ảnh hưởng bởi mối quan hệ chặt chẽ với Nga và Kazakhstan. Do ở quá xa trung tâm văn hóa của Mongolia nên Olgiy vẫn giữ được truyền thống chủ đạo của Kazakhstan.
Người Kazakhstan cũng có một vị trí quan trọng trong đời sống chính trị Mongolia, đây là dân tộc thiểu số đông nhất ở Mongolia, ngôn ngữ sử dụng Turkic (tiếng Thổ).
Một số ngày lễ chính của người đạo hồi Kazakh ở Olgii:
a) Eagle Festival:
- Altai Kazakh Eagle Festival: 22-23/9 hằng năm
- Golden Eagle Festival: 5-6/10 hằng năm, đã được UNSECO công nhận.
b) Ngày lễ khác:
- Nauryz: 22/3, ngày Tết, như Tết âm lịch của Việt Nam.
- Nadaam: 11-13/7, ngày lễ chung của cả Mongolia.
- Altai Nomad's Festival : 21-22/7.
Vé xe bus từ UB đến Olgii khoảng 70.000 mnt/người.
Như vậy, điểm cực đông Choibalsan cách điểm cực tây Olgiy là (655+1.650)km=2.305km. Đây cũng là con đường hàng lang đông-tây quan trọng bên cạnh trục bắc-nam với thủ đô UB là giao của 2 trục giao thông này. Phía tây chạy vào Russia, đang tiếp tục xây dựng. Phía đông là tam giác 3 thành phố của 3 nước: Choibalsan (Mongolia)-Chita (Russia)-Manzhouli (China).
Murun:
Cũng cần kể thêm vài dòng đối với thành phố Murun, ở phía bắc, muốn đến Hồ Khovsgol thì phải đi qua Moron. Theo tiếng Mongolia thì “moron” là “sông”, thành phố nằm phía bắc sông Delger. Ở gần thành phố này có bức tượng đá ngôi khối nổi tiếng thế giới với hình con hươu đang bay.
Vé xe bus từ UB đến Moron khoảng 35.000 mnt/người.
Khoan dung
Ngoài việc tàn sát, mà ngày nay có thể gọi là khủng bố (như IS hiện nay hoặc v.v..) thì người Mongolia được cho là kẻ chiếm đóng có lòng từ bi, khoan dung.
Để chinh phục và cai quản cả một đế chế khổng lồ chiếm được bằng các trận chiến đẫm máu, người Mongolia đã phải hoặc tự phải chấp nhận những phong tục truyền thống của những người, những nơi mà họ chinh phục được. Người chiến thắng (thắng bằng vũ lực, thua giá trị văn hóa) phải đón nhận rất miễng cưỡng đối với mọi tôn giáo và cả các tập quán hay thói quen của các dân tộc bị khuất phục.
Đây cũng là điều bất lợi với kẻ chiến thắng, vì điều này khiến họ thực tế không có gì, không giữ lại được cho mình bất cứ thứ gì nếu xét về lâu dài.
Lịch sử đánh giá đây là một trong các yếu tố làm cho Đế chế Mongolia không tồn tại được lâu, dân tộc Mongolia không phát triển vì thiếu quyền lực mềm hay nền văn hóa dân tộc Mongolia thiếu gốc rễ bền chặt, không đủ mạnh để áp chế các nền văn hóa và tôn giáo khác.
Ngày từ thế kỷ 13 thời Nhà Nguyên-Mông, Đạo Phật đã thành quốc giáo và đến thời Mãn Thanh đô hộ thế kỷ 16-19 thì Phật giáo Tây Tạng đã thâm nhập sâu vào mỗi con người Mongolia, như là để kìm lại tính hung hãn trước kia, gia đình nào cũng có người theo Phật giáo. Đến nay có cảm giác như 50% Mongolia là Tây Tạng?
Hiếu khách
Ngạn ngữ Mongolia có câu: Người hạnh phúc là người thường xuyên có khách đến chơi, luôn có ngựa của khách cột trước cửa nhà.
Điều này có được là bắt nguồn từ lối sống du mục, thêm vào bởi thời tiết khắc nghiệt, khoảng cách lớn, đi lại giữa các bộ lạc hay để gặp được nhau cũng là rất khó khăn và xa xôi.
Không bắt tay với người cao tuổi, vì phong tục cho rằng việc đó sẽ làm bẩn tay người đáng kính. Đàn ông gặp nhau hoặc bắt tay hoặc gật đầu, bạn bè thân thiết hơn thì ôm vai nhau.
Người Mongolia hiếm khi bắt tay với người nước ngoài, chỉ chào hỏi thôi. Đối với phụ nữ thì cũng không bắt tay mà chỉ trao đổi qua lời nói.
Văn hóa của Mongolian có nguồn gốc từ các phong tục trên thảo nguyên từ ngàn đời xưa. Nói chung, người Mongolia được đánh giá là khá nhút nhát, ít to tiếng và có lời nói bất lịch sự, đặc biệt với khách.
Cũng do điều kiện thời tiết, đi lại rất khó khăn, nên hầu hết mọi Mongolian đều đối xử lịch sự, chu đáo, ân cần với người lạ, các vị khách đến với mình hay đến với đất nước mình.
Các ger đều được hướng mặt chính về phía nam, có tài liệu là luôn hướng về phía đông nơi mặt trời mọc. Khi bước vào ger, nam giới phải bước về bên trái (phía tây), còn nữ giới ở phía đông của ger. Nếu khách nước ngoài có vi phạm thì cũng không sao.
Trước kia, người du mục có thể rời nhà mà ger (yurt) vẫn mở cửa, họ để cho du khách có thể vào ger, tự pha trà, sưởi ấm, rồi lại tiếp tục hành trình.
Ngay ở UB, du khách có thể ghé thăm các ger ở “Ger District” nếu không có điều kiện du mục thảo nguyên và sa mạc. Vì khoảng 50% số dân sinh sống ở UB vẫn đang phải ở trong ger, 50% còn lại sống trong nhà như ta vẫn đang hiểu (nhà chung cư, biệt thự… xây bằng gạch, bê tông, thép).
Tặng quà là một văn hóa quan trọng thể hiện lòng hiếu khách của người Mongolia. Đây là thể hiện sự kính trọng, tôn trọng, tình hữu nghị ở người Mongolia từ xa xưa, họ luôn muốn liên kết chặt chẽ hơn giữa các bộ lạc du mục, kể cả là các kẻ thù gặp nhau thì họ vẫn có thể trao đổi quà hay thực phẩm.
Sẽ là rất bất lịch sự (thậm chí là xúc phạm) nếu du khách từ chối những món quà hoặc thức ăn mà người dân du mục đưa cho. Do đó, bạn nên nhận dù rằng không muốn nhận và ăn những đồ ăn đó.
Theo truyền thống, người Mongolia sẽ không đến chơi nhà người khác mà không mang theo quà, đặc biệt là nhà có trẻ em hay người già, có thể kẹo cho trẻ em, sữa và sản phẩm từ sữa cho người cao tuổi, nhưng cũng có thể tặng thực phẩm hay thuốc lá. Với nam giới có thể rượu sữa ngựa (airag, qumis, kumis) hoặc chai vodka. Trà cũng là quà tặng có giá trị với người Mongolia bởi nó tượng trưng cho tình làng xóm hữu nghị và bền vững.
Vào những ngày lễ quan trọng như Tết Âm lịch (Tsaagan Sar), thì khăn lụa dài màu xanh (khadag) tượng trưng cho bình an, lòng kính trọng là món quà truyền thống để tặng những người cao tuổi.
Tuy nhiên, lòng hiếu khách chỉ còn ở đâu đó chứ thời nay thì gần như không còn, không chủ ger nào muốn thấy khách ghé vào thăm, trừ trường hợp bị hỏng xe dọc đường, bị bệnh,... thì đương nhiên được giúp đỡ. Ger với đủ tiện nghi, như bên ngoài ger sẽ thấy oto, xe máy, pin mặt trời, anten chảo vệ tinh, đó là những thứ không thể dấu trong ger, như vậy trong ger chắc chắn có nhiều đồ hiện đại, đắt tiền thì làm sao để khách tự tiện vào được. Ở vùng nông thôn khoảng 1/10 gia đình có xe oto.
Vùng nông nghiệp du mục, xe oto không phải là hiếm nhưng không phải là dễ thấy bởi còn nhiều gia đình nghèo phải thuê lái xe, vẫn dùng xe ngựa để di chuyển, nghèo hơn nữa thì phải nhờ họ hàng, bạn bè, trông chờ các phương tiện công cộng, đi nhờ, cuối cùng là đi bộ.
Ngay như việc mượn xe máy để dạo chơi khi nghỉ ngơi cũng không phải đơn giản, tất cả đều là tiền, tư nhân hóa đã về đến bản làng du mục.
Đi trên các đoạn đường vắng, chỉ cỏ và đất đá, thỉnh thoảng ta vẫn gặp xe ngựa sắt 4 bánh (oto) hỏng để lại bên đường, chủ xe và khách đã nhờ xe khác để đến nơi gần nhất. Nói chung, người dân vẫn phải giúp nhau khi gặp nạn.
Các phương tiện di chuyển theo luật bên phải như Việt Nam, nhưng xe tay lái nghịch vẫn được chấp thuận.
Ban đêm, đi ngoài đường ở UB cần cẩn thận, vì xe đi tốc độ rất nhanh do lúc này mọi người (đi bộ, lãi xe) đều có thể đang say rượu.
Bảo vệ tổ quốc bằng quân đội của quốc gia láng giềng
Lời mở đầu Hiến pháp của Mongolia, một dân tộc đã có những năm tháng ở tột đỉnh của loài người và đã tàn lụi như cỏ cây bởi bão Ugalz và Zud (Dzud):
Chúng tôi, nhân dân Mongolia:
Giữ vững độc lập và chủ quyền dân tộc.
Trân quý nhân quyền, tự do, công lý và đoàn kết dân tộc.
Nối tiếp truyền thống tình nghĩa dân tộc, lịch sử và văn hóa.
Tôn trọng những thành quả của văn minh nhân loại.
Và hướng đến mục tiêu tối thượng là xây dựng một xã hội dân chủ, văn minh, nhân bản trong toàn quốc.
Mongolia có chung đường biên giới với 2 quốc gia có vũ khí hạt nhân là Russia dài 3.543km, với China dài 4.677km. Tổng chiều dài đường biên giới là: 8.220km.
Vị thế địa chính trị này khó cho Mongolia trong quan hệ với cả hai nước, không thân cũng không được, mà lạnh nhạt cũng không xong, chắc lại phải học Việt Nam là ta làm bạn với tất cả các nước, họ có chính sách Người láng giếng thứ 3-Third Neighbor Policy. Mongolia đang quan hệ chặt chẽ hơn với Korea và Japan bằng việc đã mở các đường bay thẳng tới cả 2 quốc gia này.
Danh sách các nước, tổ chức “Third Neighbor Policy”: US, South Korea, Japan, Australia, Canada và EU.
Quân đội Mongolia có bộ binh và không quân, không có hải quân, họ đã tham gia lực lượng giữ gìn hòa bình của UN ở nhiều quốc gia: South Sudan, Sierra Leone, Ethiopia, Congo,… Nữ quân nhân không tham gia các nhiệm vụ quốc tế này. Việt Nam cũng mới chỉ có 2 sỹ quan tham gia lực lượng của UN.
Thanh niên nam nữ trong độ tuổi 18-25 đều đi nghĩa vụ quân sự 12 tháng, bao gồm cả trong lực lượng cảnh sát, hàng năm có 31.000 nam và 30.000 nữ trong độ tuổi gia nhập quân đội, cảnh sát. Cũng có binh lính dạng hợp đồng (khoảng 2,5%).
Tổng quân số lực lượng quân đội, cảnh sát: Nam 750.000 (từ 16-49 tuổi); nữ: 800.000 (từ 16-49 tuổi); tổng là khoảng 1,6 triệu quân.
Tổng dân số 3 triệu người thì 50% là lính, cảnh sát, một con số quá vô lý, đây có lẽ là lực lượng trong độ tuổi lao động và sẽ phải làm nghĩa vụ quân sự khi tổ quốc cần. Mà nửa số dân này thì không phải tất cả đều cầm súng.
Có tài liệu nói lực lượng quân đội (bộ binh, không quân) chuyên nghiệp, chính qui chỉ có khoảng 6.000 người mà thôi. Con số này có vẻ tin hơn.
Chi phí quân sự ước 1,2% GDP.
Cảnh sát Mongolia nói chung nhìn khá to lớn, vạm vỡ như các đấu sĩ.
Khí tài quân sự phần lớn của Nga. Không quân thì không có khả năng chiến đấu.
Quân đội Liên xô cũ đóng quân ở Mongolia trong những năm 1960-1990.
Lực lượng quân đội này cũng được xác định luôn là không thể chống được bất cứ cuộc xâm lược nào. Do đó, chiến lược quân sự của Mongolia là: Bảo vệ tổ quốc bằng lực lượng quân đội của quốc gia láng giềng, nghĩa là hoặc Nga hoặc Trung Quốc; cũng vì thế nên quân đội Mongolia chủ yếu chỉ thực thi nhiệm vụ hệ thống cảnh báo sớm, làm sao phát hiện các cuộc di chuyển quân của địch, tình báo thì phát hiện xem khả năng sẽ bị ông bạn láng giềng nào đánh mình …trước thì báo anh bạn còn lại đổ quân đánh giúp. Có thể dự báo chiến tranh ở Mongolia là cuộc chiến giữa Nga và Trung Quốc.
Năm 1999 Quốc hội còn thông qua cả Luật Biển. Mongolia cho phép tàu biển nước ngoài đăng ký và treo cờ Mongolia, hiện đã có khoảng 1000 tàu đăng ký và cắm cờ Mongolia, công suất các tàu đạt khoảng 1 triệu tấn. Không rõ trong số tàu treo cờ Mongolia này có tàu chiến không?
Thời Đế chế Mongolia thì cả thế giới sợ vó ngựa của Mongolia, đã không bao giờ lặp lại.
Nguồn gốc Nadaam ngày nay cũng bắt đầu từ quân đội, còn gốc rễ là từ thời Hung Nô 2000 năm trước. Nếu không kể thời xưa là Nadaam được tổ chức để thờ vị thần núi. Quân đội Mongolia thường tụ tập để tổ chức lễ cưới, biểu diễn võ thuật. Sau đó, Nadaam được tổ chức cho toàn dân, nhưng chỉ có 3 môn thể thao mang tính chiến đấu dành cho nam (vật, bắn cung, đua ngựa), đó cũng là vì các môn này thể hiện được cuộc sống và chiến đấu từ xa xưa của tổ tiên người Mongolia trên thảo nguyên.
Mongolia hiện đang phải đối mặt với nạn di dân từ ông bạn láng giềng là China, liệu có giống Việt Nam khi công nhân China đang kéo vào làm việc ở các dự án trong nước. China cũng đầu tư vào Mongolia qua các dự án khai thác khoáng sản thô và xây dựng, gần giống như Việt Nam; 60-70% vốn đầu tư nước ngoài vào Mongolia là của China, 70% là xuất khẩu sang China là khoáng sản thô và nguyên vật liệu phục vụ các nhà máy ở China. Mongolia là nhà sản xuất lớn thứ ba thế giới về fluorspar và nằm trong top ba nhà sản xuất lớn nhất ở Châu Á-Thái Bình Dương về đồng và molybdenum. Chính phủ và người dân Mongolia cũng đang cố gắng thực hiện chính sách thoát và thoái China. Nhưng thoát China thì lại quay về Russia, vẫn chỉ là vòng tròn như vậy.
Khi Mongolia thống trị China thì đây là lần đầu tiên trong lịch sử mà toàn bộ China đã bị cai trị bởi người nước ngoài hoặc người không có nguồn gốc China (người Hán), sau đó vài thế kỷ thì mới có người Mãn Châu thành lập nhà Thanh để cai quản người China.
Về khu tự trị Inner Mongolia (Nội Mông) đang thuộc China: Diện tích 1,2 triệu km2 (Mongolia là 1,56 triệu km2). Khu này lại khá đông dân Mongolia với khoảng 4 triệu, trong khi cả nước Mongolia chỉ 2,9 triệu. Nhưng cùng sinh sống với 4 triệu dân Mongolia này là khoảng 21 triệu người China (người Hán), chẳng mấy chốc sẽ không còn người Mongolia nữa. Ngay như thời Nhà Nguyên (1271-1368) do Kublai Khan (Hốt Tất Liệt) dựng nên và cai trị, nhưng đến đời con cháu Kublai Khan đã bị Hán hóa hết đến nỗi bản thân người Mongolia còn coi những người con cháu này là người China.
Cai quản 100 triệu dân ở thế kỷ 13-14, nay còn 3 triệu dân.
Dân số rất trẻ:
- 49% đang đi học (dưới 24 tuổi).
- 46% đang còn làm việc (25-59 tuổi).
- 5% (trên 60 tuổi).
Một vài con số về dân số của Mongolia:
Tổng dân số: 2.953.190 (7/2014). Năm 1994 có khoảng 2,3 triệu. Năm 1921 chỉ khoảng 800.000 dân.
Cơ cấu tuổi: 0-14=26,8%; 15-24 tuổi=18,7% (nam: 278.912/nữ: 273.167); 25-54 tuổi= 44,5% (nam: 636.799/nữ: 677.236); 55-64=5,9%; từ 65 trở lên=4,1% (nam: 49,314/nữ: 70,877).
Độ tuổi trung bình: 27,1; nam: 26,3 và nữ: 27,8. Một dân tộc rất trẻ.
Tốc độ tăng trưởng dân số: 1,37%.
Dân số sống ở đô thị: 68,5%.
Thủ đô UB: 1,184 triệu.
Tuổi thọ: Nam 64,72, nữ 73,45.
Tỷ lệ giới tính trung bình: 1/1 (nam 49,54%/nữ 50,45%).
Tỷ lệ con của người phụ nữ: 2,22 trẻ/mẹ.
Tuổi sinh lần đầu trung bình là 22.
Sử dụng biện pháp tránh thai: 55%.
Tỷ lệ biết chữ: 97,4%; trên 15 tuổi có thể đọc, viết. Một con số rất cao, và có ý nghĩa hơn nữa vì Mongolia có mật độ dân số thấp nhất thế giới.
Lao động trẻ em từ 5-14 tuổi: 18%.
Tỷ lệ béo phì: 14,4%.
Người nước ngoài ở Mongolia: Tổng số khoảng 22.000 người, đây là đăng kí chính thức:
- Trung Quốc: 10.000 hoặc hơn (45%).
- Nga: 3.000 (14%).
- Phương Tây, Hàn Quốc và Nhật Bản: 6.000 (27%).
- Khác (trong đó có Việt Nam): 3.000 (14%).
Người dân đi bầu Quốc hội (Parliamentary) và Tổng thống. Quốc hội bầu 4 năm lần, mới nhất là năm 2012. Tổng thống bầu 4 năm lần, mới nhất năm 2013. Thủ tướng giữ vai trò chính (là người đứng đầu Quốc hội) còn Tổng thống chỉ mang tính biểu tượng nghi lễ.
Hiện có 76 nghị sĩ, 2 đảng nắm giữ chính là: Democratic Party (Đảng Dân chủ) 46%-35 ghế, Mongolian People’s Party (Đảng Nhân dân) 33,3%-25 ghế; còn lại: Justice Coalition 14%-11 ghế, Civil Will Green Party 0,3%-2 ghế, Nghị sĩ độc lập 0,4%-3 ghế.
Nói chung tất cả các hệ thống pháp luật đều được Mongolia tham khảo từ các nước EU, US và áp dụng.
Văn hóa, xã hội, giáo dục, gia đình…
Phụ nữ và em gái không phải đối mặt với chuyện phân biệt đối xử về giới tính. Phụ nữ vẫn chiếm một tỷ lệ cao trong lực lượng lao động. Đàn ông và phụ nữ chia sẻ các quyền con người cơ bản giống nhau mặc dù vai trò của họ khác nhau theo phân công lao động.
Trước kia, đàn ông như người lính, là những người chủ gia đình, cai quản, người chăn nuôi. Họ chịu trách nhiệm với các công việc như săn bắt, giết mổ động vật, tham gia vào công việc có tay nghề cao, nặng nhọc. Trong khi phụ nữ có trách nhiệm chủ yếu trong việc chăm sóc con, làm việc nhà, nấu ăn, dọn dẹp và công việc nội trợ khác.
Nay thì cả hai phái đều làm những việc gần như nhau, ở nông thôn thì phụ nữ cũng giết mổ thịt gia súc mang bán, ở thành thị họ cũng đi làm. Ở nông thôn thì việc phụ nữ làm chủ hộ đang có hướng gia tăng, do đàn ông đi ra các thành thị để tìm việc và làm việc.
Theo ước tính thì có 32% dân Mongolia sống dưới mức nghèo khổ, 1/4 dân Mongolia có mức sống dưới 1,25USD/ngày. Chắc đây là con số không chính xác, vì du mục và bán du mục thì khó mà tính toán theo chuẩn quốc tế hay chuẩn nào đó.
Ngay như các gia đình du mục, bên ngoài ger, bạn sẽ thấy có oto, xe máy, tấm pin năng lượng mặt trời, hầu hết đều có truyền hình vệ tinh, hay có thể gọi với tên “Ger with Satellite”.
Người cao nhất thế giới 2,36m sống tại Inner Mongolia là anh Bao Xishun cưới cô Xia Shujian là người Mongolia cao 1,68m.
Tsagaan Sar
(Traditional Mongolian Lunar New Year)
Có thể nói nó gần giống Tết cổ truyền Việt Nam ở khoản chi phí mua sắm Tết, nhất thiết phải “no 3 ngày Tết”, quần áo phải đẹp. Mọi chi phí đều tăng trong dịp Tết: Đi lại, hàng hóa thực phẩm, vui chơi,…
Bộ trang phục truyền thống (đã viết ở bài trước) gồm Deel (áo khoác), Sash (dây lưng), Gutul (ủng), Louz (louz) có giá 100.000-1.000.000 mnt bộ cho người lớn, trẻ em có giá từ 100.000mnt.
Hệ thống giáo dục
Có 4 cấp độ:
- Nhà trẻ, mẫu giáo: Dưới 6 tuổi.
- Phổ thông: Tiểu học, trung học cơ sở, trung học phổ thông.
- Đào tạo nghề.
- Đại học.
Trẻ em Mongolia trong độ tuổi đi học nhưng khó được đến trường, như ở thủ đô UB, vì do khi sinh ra ở các vùng quê không có giấy khai sinh. Nhiều tổ chức từ thiện quốc tế phải mở các lớp dành riêng cho đối tượng này.
Ở nông thôn thì hệ thống các trường học gần như không còn tồn tại, trường học phải đóng cửa ở các vùng xa xôi, đặc biệt vào mùa đông. Thường khi đến tuổi đi học, các em bé được chuyển về vùng thành thị để đi học, nếu không có nhà người họ hàng quen thì sẽ phải ở nội trú trong các kí túc xá cũ, bẩn.
Số trẻ em vô gia cư ở UB cũng đang ngày một gia tăng. Trẻ em ăn xin và nhặt rác không phải là hiếm. Để thoát khỏi lạnh của mùa đông, các gia đình vô gia cư và trẻ em phải sống dưới lòng đất trong hệ thống cống rãnh thành phố, đốt rác, quần áo cũ, lốp xe để sưởi ấm… Thành phố đã nhỏ, mùa đông không khí lại càng bị ô nhiễm thêm.
Giáo dục phổ thông
Trước kia, thời Liên xô, giáo dục theo hệ 10 năm, sau đó là 11 năm, nay đang tiếp tục sang hệ 12 năm.
Năm 2004 hệ thống giáo dục chuyển từ 10 năm sang 11 năm, với tuổi bắt đầu đi học từ 8 tuổi xuống còn 7 tuổi. Giáo dục phổ thông chia làm 3 cấp: Cấp 1-tiểu học 5 năm (lớp 1-5, 7-11 tuổi), cấp 2-trung học cơ sở 4 năm (lớp 6-9, 12-15 tuổi), cấp 3-trung học phổ thông chỉ 2 năm nhưng không phải bắt buộc (lớp 10-11, 16-17 tuổi). Trong hệ 11 năm với 9 năm giáo dục bắt buộc (hết cấp 2).
Từ năm học 2008/2009, tiếp tục đổi từ hệ 11 năm sang 12 năm, tuổi đi học bắt đầu từ 6 tuổi, việc chuyển đổi sẽ hoàn thành vào năm 2016. Giáo dục phổ thông chia làm 3 cấp: Cấp 1-tiểu học 6 năm (lớp 1-6, 6-11 tuổi), cấp 2-trung học cơ sở 3 năm (lớp 7-9, 12-14 tuổi), cấp 3-trung học phổ thông 3 năm nhưng không phải bắt buộc (lớp 10-12, 15-17 tuổi). Trong hệ 12 năm với 9 năm giáo dục bắt buộc (hết cấp 2).
Ngày khai giảng 1/9.
Các kỳ thi chuyển cấp đều ở cấp quốc gia tổ chức. Kỳ thi vào đại học thường tổ chức 1 lần trong năm vào tháng 6.
Có khoảng 80 trường học chỉ cho cấp 1, chủ yếu ở vùng xa, hơn 250 trường học chung cấp 1 và cấp 2.
Đăng ký học cũng như ở Việt Nam, theo địa chỉ nơi sinh ra và đang sống, căn cứ trên ID cá nhân.
Có khoảng 120 đầu sách cho các cấp.
Theo chính sách chung (kiểu khống chế chỉ tiêu), hằng năm 94% học sinh cấp 1 được lên cấp 2, nhưng vẫn có khoảng 20% học sinh hằng năm phải bỏ học do chi phí cao, thiếu quan tâm của cha mẹ, nghèo quá… Khoảng 83% học sinh cấp 2 lên cấp 3, nhưng thực tế chỉ khoảng 60%-70% cấp 2 được lên cấp 3. Số học sinh trượt vào cấp 3 hoặc đi làm luôn, hoặc làm du mục, hoặc được tuyển vào trường kỹ thuật và dạy nghề để vừa học nốt cấp 3 vừa học nghề. Số còn lại học cấp 3 để thi vào đại học, nếu thi trượt cao đẳng, đại học thì cũng có thể vào trường kỹ thuật và dạy nghề hoặc đi làm tự do.
Đào tạo nghề cũng được học sinh và gia đình quan tâm, có thể nó như một kĩ năng thêm mà thôi, chứ không hẳn là nghề thấp kém. Các cơ sở đào tạo nghề cung cấp chứng chỉ chuyên môn các nghề, công việc: Phục vụ bàn, đầu bếp, thợ làm bánh, thợ may, xây dựng, thiết kế nội thất, kế toán, thợ cắt tóc,… Các khóa học đào tạo nghề thường kéo dài từ 14 ngày đến 2 năm.
Do khí hậu mùa đông nên các trường học từ bé đến lớn đều có ký túc xá.
Việc du học nước ngoài: Cũng theo điểm học tập đạt được, nhưng để đi các nước phát triển thì cũng cần có quen biết ít nhiều, chứ không hẳn điểm cao là được đi, rõ ràng đi USA, EU, Japan, Korea thì hơn hẳn là du học tại Việt Nam.
Trường tư có ở UB, Erdenet. Ở UB có trường cho người nước ngoài, trường dạy bằng tiếng Anh và Mongolia, có rất ít trường chỉ dạy bằng tiếng Anh. Có một số trường công chuyên tiếng nước ngoài: Nga, Trung, Đức, Nhật,… Có một trường quốc tế (International School of Ulan Bator) ở UB học từ lớp 1 đến 12.
Trường tư Hobby cấp 2-3 đầu tiên ở Mongolia do con gái Đại sứ Mongolia tại Nga mở năm 1994, dạy bằng tiếng Anh và Mongolia. Đến nay, có nhiều trường: Mongolia English School, American School, British School, Ulaanbaatar International High School,…
Giáo dục đại học
Cũng có các trường công tư, chất lượng trường tư thường kém hơn. Chính phủ cũng cấp học bổng, hỗ trợ học phí, cho vay đối với các sinh viên nghèo…
Có 3 nơi đào tạo đại học: Trường đại học, Trường cao đẳng, Tổ chức (Institutions). Có khoảng gần 190 trường đại học, cao đẳng, nhưng chỉ khoảng 50 trường công. Trước năm 1993 thì mọi thứ được trợ cấp hoàn toàn, còn nay phải đóng học phí.
Khoảng 100.000 sinh viên trong 50 trường công lập, còn 40.000 sinh viên trong các trường tư. Sinh viên học theo tín chỉ, tối thiểu 120 tín chỉ mới có bằng đại học.
Có đến hơn 100 Tổ chức (thường là tổ chức tư nhân) cung cấp các chương trình đào tạo.
Mọi cơ sở giáo dục đại học phải được kiểm định bởi cơ quan nhà nước, đặc biệt nhóm Tổ chức thường các chương trình đào tại đại học không được kiểm định.
Trường đại học đầu tiên được thành lập năm 1942.
Hai trường Đại học An ninh, Đại học Quân sự: Sinh viên được miễn các loại học phí. Các trường khác học phí khoảng 250usd/học kỳ.
Điểm số được lấy theo kiểu phương Tây, như A là 4 điểm hoặc 100 điểm, thì F là 1 hay 60 điểm.
Kỳ nghỉ hè từ 15/7 đến 25/8.
Các bằng ở nước ngoài, đặc biệt ở US, EU, Japan, South Korea,… đang là mốt.
Thời gian đào tạo: Đại học 5 năm, trường y 6 năm; thạc sĩ 1,5-2 năm, tiến sĩ 3-6 năm.
Y tế, sức khỏe
Ngành y tế có khoảng gần 6.500 bác sĩ và 15.000 nhân viên y tế.
Tính cả cơ sở công và tư nhân (tư nhân chỉ có từ sau 1990), có khoảng 15 bệnh viện đại học, 32 bệnh viện đa khoa, 13 bệnh viện tuyến quận-huyện, 334 bệnh viện tuyến xã-phường, 178 dạng phục vụ cho nhóm gia đình, 12 trung tâm y tế, 13 trung tâm các bệnh truyền nhiễm, 446 bệnh viện tư nhân, 35 trung tâm dịch vụ cấp cứu, 26 trạm truyền máu, và 319 nhà thuốc.
Các cơ sở này cũng được mở rộng cho tất cả người nước ngoài và khách du lịch, tất nhiên là phải mất tiền khám, chữa bệnh. Tiêu chuẩn dịch vụ vẫn chưa bằng ở châu Âu, cả châu Á nói chung.
Các con số trên chỉ tập trung ở UB và một vài thành phố mà thôi. Ở vùng sâu, vùng xa thì y tế gần như không có. Các quận, huyện (soum) cũng có nhưng không đủ, nếu bị bệnh nặng hay cấp cứu lên tuyến trên thì cũng quá khó khăn do đường xa, ở lại và chờ may mắn đến với mình.
Báo chí, truyền thông
Tự do, có đến hơn 500 báo và hơn 150 tạp chí các thể loại, của nhà nước và tư nhân.
Truyền hình cáp, truyền hình vệ tinh đã kết nối với kênh nước ngoài. Nhưng đài phát thanh vẫn là phương tiện truyền thông chính phủ sóng khắp cả nước, đài phát đã có tiếng Anh, Nhật, Trung Quốc, và Nga…
Thu nhập (lương)
- Mức bình quân theo giới tính: Nam: 250.000 mnt/tháng (~140usd). Nữ: 220.000 mnt/tháng
- Mức bình quân theo khu vực:
+ UB: 250.000 mnt/tháng.
+ Vùng Trung tâm: 240.000 mnt/tháng.
+ Vùng Khangai: 220.000 mnt/tháng.
+ Miền Đông: 220.000 mnt/tháng.
+ Miền Tây: 215.000 mnt/tháng.
- Mức lương bình quân theo ngành nghề:
Xếp theo thứ tự từ cao đến thấp:
1) Tài chính, bảo hiểm: 600.000 mnt/tháng. Cao gấp đôi nghề thu nhập cao thứ 2 là giao thông.
2) Giao thông, kho bãi: 300.000 mnt/tháng.
3) Thông tin, viễn thông: 260.000 mnt/tháng.
4) Cán bộ nhà nước, công an, dịch vụ công: 255.000 mnt/tháng.
5) Mỏ: 250.000 mnt/tháng.
6) Khoa học, kỹ thuật: 230.000 mnt/tháng.
7) Giáo dục: 230.000 mnt/tháng.
8) Bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, xe máy: 225.000 mnt/tháng.
9) Giải trí: 218.000 mnt/tháng.
10) Y tế: 217.000 mnt/tháng.
11) Lọc dầu: 214.000 mnt/tháng.
12) Xây dựng: 215.000 mnt/tháng.
13) Điện, gas, hơi nước: 214.000 mnt/tháng.
14) Quản trị và hỗ trợ: 195.000 mnt/tháng.
15) Quản lý nước, nước thải: 185.000 mnt/tháng.
16) Phục vụ: 175.000 mnt/tháng.
17) Bất động sản: 170.000 mnt/tháng.
18) Dịch vụ khác: 169.000 mnt/tháng.
19) Nông nghiệp, rừng, đánh cá, săn bắn: 145.000 mnt/tháng. Thấp nhất trong các nghề.
Lương hưu
Như ở Việt Nam, tuổi nghỉ hưu là 55 tuổi đối với nữ và 60 tuổi đối với nam. Tiền lương hưu không hoàn toàn cố định mà nó phụ thuộc vào mức lương và thời gian đóng bảo hiểm xã hội của cá nhân. Tuy nhiên, mức lương hưu trung bình là 100 USD/tháng (= 1.850.000mnt = 2.000.000 vnd).
Chỉ mới có người Mongolia định cư, làm việc (xuất khẩu lao động) ở Hàn Quốc, khi về hưu quay về sống ở Mongolia thì được chi trả bằng với mức lương hưu nhận ở Hàn Quốc.
Trợ cấp thất nghiệp
Trợ cấp thất nghiệp hiện tại chỉ dành cho những người đã bị sa thải khỏi công việc và đã được nộp thuế bảo hiểm xã hội liên tiếp 20 tháng tính đến lúc thất nghiệp.
Trợ cấp thất nghiệp có thể được nhận chỉ trong khoảng thời gian 6 tháng mà thôi. Số tiền được trợ cấp hằng tháng dao động từ 70 USD đến 150 USD tùy thuộc vào số tiền lương trước đó.
Trợ cấp xã hội
Mọi người Mongolia, kể cả từ nước ngoài về nước sinh sống, đều được nhận khoản trợ cấp tiền mặt khoảng 20.000 mnt/tháng, nếu có tên trong sổ đăng ký địa phương, được trả vào ngày 15 hằng tháng, quĩ này có tên Human Development Fund.
Nhà nước còn đang dự tính trợ cấp cho các hộ gia đình du mục nghèo, ước khoảng 150.000 hộ, chiếm 1/5 tổng số hộ gia đình Mongolia. Theo đó, hằng tháng mỗi người lớn được khoảng 7.000 mnt, trẻ em nhận được 10.000mnt.
Vài nét cuộc sống “du mục”
Cuộc sống gia đình người Mongolia ở nông thôn và thành thị có thể khá tương đồng với Việt Nam, chịu ảnh hưởng nhiều của Shaman giáo và Phật giáo.
Con lớn lấy vợ hoặc chồng sẽ ra ở riêng, ở ger gần đó hoặc khu nhà nào đó, trường hợp bố mẹ già thì có một gia đình người con sẽ ở lại sống cùng bố mẹ già. Trong gia đình, người đàn ông vẫn được coi là chủ gia đình. Cũng ngày càng nhiều người già phải sống đơn thân vì con cháu thoát li đi xa làm ăn.
Ngay như hôn nhân cũng có nét tương đồng, như thời xưa hôn nhân được sắp đặt bởi cha mẹ hai bên chứ không phải là của đôi vợ chồng. Kiểu như hai gia đình trên thảo nguyên, cách xa vài ba km, cô dâu chú rể sống với nhau từ bé, lớn lên là thành vợ chồng. Ngày tìm hiểu, ngày cưới thì mang gia súc đến làm tặng vật, làm thêm ger gần ger của hai gia đình để ra ở riêng.
Nếu chồng mất thì người vợ được mặc nhiên thừa hưởng tài sản, trở thành người chủ gia đình. Phụ nữ cũng được quyền nộp đơn ly hôn.
Cũng như ở nông thôn, hôn nhân ở thành thị cũng thường theo nhóm xã hội riêng, như đồng nghiệp làm việc cùng nhau thường sẽ kết hôn với nhau.
Ngày cưới cũng được các cặp đi xem “thầy” để chọn. Đám cưới cũng gần tương tự ở ta, ngày cưới, mọi người cũng mang quà hiện vật, phong bì tiền đến mừng. Và ngành công nghiệp tổ chức đám cưới cũng đang phát triển rất mạnh với các công ty chuyên nghiệp cung cấp các dịch vụ như chụp ảnh cưới, trang phục cưới, hội trường, xe đón xịn dâu… Lễ cưới vẫn được tổ chức tuân theo nghi lễ của Shaman giáo và Phật giáo.
Thanh niên hiện nay thường mặc đồ kiểu Âu trong đám cưới, còn các cụ thì mặc đồ truyền thống với Deel (áo khoác to), Sash (dây lưng to bản), Gutul (ủng), Lousz (mũ phớt).
Cũng theo truyền thống thì ông bà giành quyền đặt tên cho em bé, nhưng ngày nay thì bố mẹ mới có quyền này. Vào ngày trẻ biết đi hoặc khi trẻ 3-5 tuổi, sẽ có một lễ là Lễ cắt tóc, ngày này được coi là đứa trẻ hòa nhập hoàn toàn vào cuộc sống chung.
Việc đặt tên cũng khá quan trọng, đôi khi tên được đặt là do “thầy” bảo (sư thầy của Phật giáo hay pháp sư của Shaman giáo), qua xem bói, xem tử vi, tên tốt, tên phải hợp,... Hay như đứa trẻ khi sinh ra thì cha mẹ cố tình đặt các tên xấu, rất xấu để ma quỷ không làm hại. Nói chung cũng như ở Việt Nam.
Người Mongolia không dùng họ, tên sẽ gồm 2 phần: Tên riêng của người đó và tên riêng của người cha, tên người cha thường đứng trước tên riêng.
Ví dụ: Người anh hùng, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Sükhbaatar (Sukhbaathar) trong cuộc cách mạng năm 1921 (1893-1923, mất khi mới 30 tuổi), tên ông được đặt cho quảng trường chính ở UB: Sukhbaathar Square, có tên là: Damdin Sükhbaatar, tên cha là Damdin, tên con Sükhbaatar.
Người Mongolia có môn cờ như cờ vua (shatar), bàn cờ giống nhưng các quân cờ không giống như cờ vua.
Ở UB đã khách sạn 5 sao, có sân golf, sân 18 lỗ cách trung tâm UB khoảng 15 km, nhưng cỏ nhìn cứ quê quê, hơi có màu úa vàng do yếu tố thời tiết.
Âm nhạc
Âm nhạc truyền thống ở đâu cũng có nét riêng, những giai điệu rất thanh thoát, giọng ca bay bổng nhẹ vút như gió, mượt mà như cỏ, và không thể thiếu tiếng vó ngựa, ngựa hí (hoặc người giả giọng) được hòa âm, nếu thêm kỹ thuật “Throat singing” thì nghe như là tiếng sáo, tiếng gió trong vắt và cao vút.
Tiếng hát phát ra từ cổ họng. Đến Mongolia nên thưởng thức loại hình đặc biệt này của họ với tên “Throat singing” (tạm dịch: hát đồng song thanh), hay có các tên khác là: Khoomei (giọng hầu), Hooliin Chor, Overtone,… và đã được UNESCO đưa vào danh sách phi vật thể của nhân loại năm 2009. Cách hát này có ở Mongolia, Inner Mongolia và Tuva (miền nam Siberia).
Bạn nên mua vài đĩa nhạc Mongolia để thỉnh thoảng nhớ lại những ngày tập làm du mục trên thảo nguyên, sa mạc.
Tang lễ ở Mongolia
Là tín đồ của Phật giáo Tây Tạng, nên đương nhiên trong nhiều thế kỷ, ở Mongolia tồn tại việc chôn cất ngoài trời-thiên táng, thi thể của người chết để lộ thiên cho động vật ăn thịt hoặc do các điều kiện tự nhiên sẽ tiêu hủy xác. Niềm tin vào sự luân hồi của Phật giáo nên họ tin cơ thể chỉ là một cái vỏ rỗng. Các nghi lễ an táng nói chung cũng khác nhau tùy theo mức thu nhập và vị trí trong xã hội của người mất.
Ngoài ra, do điều kiện khí hậu, địa chất nên cũng không thể chọn cách địa táng, hỏa táng như mong muốn, như mùa đông phủ đầy băng, rét, thì không thể còn cách nào khác tốt hơn là thiên táng. Hình thức thiên táng này cũng bị cấm dưới thời chủ nghĩa cộng sản.
Ngày nay, ở các vùng đông dân, việc an táng đã được tập trung vào các nghĩa trang theo hình thức địa táng, nhưng các tang lễ được cho là khá tốn kém. Phú quý sinh lễ nghĩa, theo đúng kiểu Việt Nam, càng phát triển, càng giàu thì tang lễ càng hoành tráng.
Nhưng đó là ở thành thị giàu có, còn ở vùng xa, nơi vẫn sống du mục, thì thiên táng vẫn là lựa chọn ưu tiên, và ngày nay đang có xu hướng tăng trở lại.
Cũng như ở Việt Nam, các “thầy” sẽ được gia đình mời để xem ngày, xem đường đi, nơi địa táng… Rồi họ hàng, bạn bè cũng đến viếng cùng các phong bì tiền giúp chia sẻ tang lễ, vùng nông thôn thì sẽ mang gia súc thay cho tiền.
Trước khi chôn, người viếng sẽ để lại các thực phẩm (trong bát) và đi ba vòng quanh quan tài. Lễ tang cũng có thể mất nhiều thời gian do di chuyển, bởi “thầy” phán phải đi như thế này thế kia mới ngăn được ma quỷ giúp cho linh hồn người mất sớm được siêu thoát. Như việc xe tang phải đi quanh quẩn ở UB nhỏ bé mất một hai giờ là bình thường. Lượt đi về có khi cũng phải đi theo “thầy” bảo và đi đường khác.
Quan tài thường được phủ vải đỏ, vòng hoa hồng đỏ có băng đen, màu đỏ và đen là màu của tang lễ. Tại nghĩa trang, trước khi hạ huyệt, nắp quan tài được hé lộ chút ít để có thể thấy được một phần đầu của người mất, lúc này đã được che phủ bằng tấm lụa xanh. “Thầy” bắt đầu nhẩm cầu nguyện, trên tay là cuốn sách để nếu quên thì xem, mắt nhìn xa xăm đâu đó... Sau đó thầy ra hiệu bắt đầu phần chính.
Có một người sẽ đọc lời điếu, thường là người thân, có thể đã được ghi sẵn trên giấy. Khi đọc xong thì mảnh giấy được để lại vào quan tài, cạnh đầu người mất. Sau đó, nắp được đạy lại, và rắc gạo và sữa. Quan tài được hạ cẩn thận, đặt bia mộ, sau đó đổ cát sạch được mang theo từ trước cho đến khi lấp đầy. Họ không dùng đất xung quanh để lấp và đắp mộ.
Đặt đèn lồng với cây nến nhỏ bên trong trước tấm bia đá, một người sẽ rắc gạo quanh mộ, người thân nữa đi xung quanh mộ và tưới sữa, một người sẽ rải đường (kẹo) lên mặt mộ. Rồi tất cả cùng đi quanh mộ 3 vòng.
Lễ tang coi như kết thúc, nhưng chưa hết, vẫn còn một số thủ tục khác tiếp theo. Do quan niệm nghĩa trang là một nơi ma quỷ trú ngụ và âm khí của chúng sẽ theo những người tham gia lễ tang về nhà để làm hại, nên cần phải đuổi chúng đi trước khi ra về.
Xe chở mọi người đi một quãng thì dừng lại, tất cả xuống xe, xếp hàng, một ngọn lửa được đốt lên, lần lượt từng người sẽ hơ tay trên ngọn lửa như để trừ tà khí, gần giống như Việt Nam, đó là đốt lửa và bước qua trước khi bước vào nhà sau khi dự lễ tang về.
Rồi nước mang theo được đổ ra cho mọi người rửa tay, tiếp theo mỗi người được đưa cho miếng bông nhỏ đã tẩm chất sát trùng gì đó(?), tiếp tục là lấy khăn lau khô tay mình.
Sau cùng mỗi người được phát một miếng đường nhỏ, một người với tay buộc miếng lụa xanh sẽ cầm một bát sữa, miếng đường sẽ được nhúng vào bát sữa trước khi đưa vào miệng, và mọi người lại lên xe đi về.
Trên mặt đất, mộ sẽ có tấm bê tông mỏng, một đầu có phiến đá (bia) khắc chữ, sát tấm bia có bát để đồ cúng.
Mongolia là một trong 43 quốc gia không giáp biển
Mông Cổ là một trong 43 quốc gia không giáp biển, các kết nối giao thông đường bộ và đường không đều hạn chế.
Tuyến đường sắt Bắc-Nam nối Ulaanbaatar với Nga (Ulan Ude và Irkutsk) và Trung Quốc (qua Erlian đến Bắc Kinh). Đi tàu từ Bắc Kinh đến UB khoảng 30 giờ, vé phải đặt trước, hình như chỉ 1 chuyến/1 tuần vào thứ 3. Từ UB đến Bắc Kinh 1.400km, oto đi khoảng 17 giờ.
Có 2 hãng hàng không chính ở Mongolia là hãng quốc gia MIAT, MIAT Mongolian Airlines (miat.com) và tư nhân Hunnu Air (hunnuair.com). Ngoài ra còn có một số hãng bay nhỏ khác.
Các tuyến và giờ bay cần được kiểm tra lại theo các mùa.
MIAT với dòng máy bay Airbus 310-300, Boeing 737-800, 767-300ER, có 8 tuyến bay quốc tế đều từ sân bay UB (tên Chinggis Khaan International Airport): Berlin, Frankfurt; Moscow; Tokyo, Osaka; Seoul; Beijing, Erlian và Hongkong. Có tuyến nối Berlin-Moscow-UB. Các văn phòng của MIAT cũng ở các thành phố này. MIAT cũng có nhiều tuyến nội địa đến các tỉnh trong nước.
Erlian là thành phố thuộc Inner Mongolia (Nội Mông) của China giáp với Mongolia, tuyến đường sắt xuyên Mongolia từ Beijing đến UB chạy qua Erlian trước khi vào Mongolia. Erlian như cửa ngõ chính thức bằng đường bộ, tất nhiên là cả đường sắt duy nhất từ China qua Inner Mongolia để vào Mongolia. Đi từ Việt Nam, bằng đường bộ, đường sắt sẽ phải đi qua Erlian.
MIAT hiện vẫn đang sử dụng các máy bay dòng cũ hơn là: 12 chiếc An-24, 3 An-26, 5 Yu-12, 45 An-2, 3 Boeing-727, 1 Tu-154, 1 An-30. MIAT xếp 3 sao theo chuẩn của SKYTRAX vào năm 2013.
HUNNU mới bắt đầu hoạt động từ 12/2011, tên mới từ 2013 là Hunnu, còn tên cũ là Mongolian Airlines Group, để tránh nhầm lẫn với MIAT nên phải đổi tên; có Airbus A319 và Fokker có các tuyến quốc tế chính đều từ sân bay UB: Paris (mới từ khoảng 6/2014), Bangkok-Thái Lan, Hongkong, Erlian, Manzhouli và Hailar (China).
Riêng Manzhouli, Hailar có đi từ Choibalsan (Choibalsan là địa điểm được coi cực đông của đất nước). Hãng này có thể mở cả đường bay tới đảo Jeju (Korea), hay Irkutsk (Russia).
Sân bay Manzhouli và Hailar nằm trong khu tự trị Inner Mongolia (Nội Mông) thuộc China, đều cùng nằm ở phía đông Inner Mongolia. Hailar gần với thành phố cực đông Choibalsan của Mongolia. Manzhouli cũng khá gần Hailar nhưng chếch ở phía bắc, sát biên giới Nga, gần Choibalsan hơn là Hailar. Hai sân bay Manzhouli và Hailar cũng là 2 địa danh thành phố chính ở vùng phía đông Inner Mongolia, kết nối tỉnh Hắc Long Giang-China và Chita-Russia. Theo đường bay thì Manzhouli cách Choibalsan khoảng 350km, Hailar cách Choibalsan khoảng 450km. Trong lịch sử thì tỉnh Chita-Nga cũng thuộc Đế chế Mongolia.
Tuyến nội địa của MIAT thì từ UB đi đến hết các tỉnh. Tuyến nội địa của HUNNU gồm 9 tuyến đều từ sân bay ở UB: Murun, Khovd, Donoi, Bayankhongor, Govi-Altai, Gurwan Saikhan, Choibansal, và nhóm 3 địa điểm là Ovoot, Tavan tolgoi, Oyu tolgoi thuộc tỉnh Omnogovi (Umnugovi) có sa ma Gobi thì không hẳn là sây bay; riêng 1 tuyến có nối tuyến là UB-Baynakhongor-Govi Altai.
Có thể mua vé qua trang web của 2 hãng. Vé bay từ HN/SG đến UB có transit qua Hongkong được cho là rẻ hơn cả, khứ hồi vào khoảng 750-950USD tùy thời điểm mua. Hãng bay chặng HN/SG-HKG là Cathay Pacific/DragonAir, còn HKG-UB là MIAT.
Có thể mua vé qua Cathay Pacific ở Việt Nam. Cần rẻ hơn thì mua của MIAT tại Mongolia, nhờ người quen Việt Nam sống ở Mongolia mua, hay chuyển thông tin thẻ visa trực tiếp qua email cho MIAT và nhận lại vé điện tử bằng email...
Sân bay quốc tế chỉ có một ở UB là Chinggis Khaan International Airport, còn lại là khoảng 26 sân bay nội địa. Đường băng là bãi cỏ, rải nhựa hay bê tông. Trong đó có một số sân bay không dùng cho mục đích thương mại.
Đơn vị hành chính chỉ có hay 21 tỉnh, nhưng có 27 sân bay (có tài liệu là 22, 23 sân bay), 22 sân bay đã có đường băng trải nhựa, có 4 sân bay có đường băng trải nhựa cùng có hệ thống đèn cho ban đêm hay thời tiết xấu là: Khovd, Murun, Bayankhongor, Choibalsan.
Lượng hành khách đi từ UB đến thị trấn Bulgan (phía tây bắc của UB) chỉ 120 khách/năm. Có 7 sân bay đón trên 10.000 khách/năm, 8 sân bay đón 500-3000 khách/năm.
Chi phí tour Mongolia mùa hè: Tính trung bình:
- Vé bay khứ hồi: HN/SG-HKG-UB: 750-950 USD.
- Chi phí trọn gói khác: 50-100 USD/1 ngày đêm/1 người.
Về tên Hunnu Air, tên này có liên quan đến tiền sử người Mongolia
Hunnu: Xiongnu, Hsiung-nu; tiếng Mongolia là Xyhhy (theo hệ chữ cái Kirin); Hán-Việt là Hung Nô, người Hung Nô. Nhiều tài liệu cho biết Lễ Nadaam có thời Hung Nô.
Đế chế Hunnu cai quản phần lớn vùng đất Mongolia hiện nay sụp đổ vào năm 93, thủ đô của Đế chế Hung Nô là Long Thành, gần địa danh Orkhon thuộc Mongolia ngày nay, Orkhon hình như có nghĩa là “Cung điện” (Palace) hoặc Ger (Lều, đối với Mongolia thì Ger tương đương Palace).
Như vậy trước thời Thành Cát Tư Hãn thì người Mongolia cổ cũng đã xưng vương.
Các mốc lịch sử của người Mongolia:
1) Thời tiền Mongolia:
- Cổ đại, tiền sử.
- Xiongnu: 209BC - 93AD (Hung Nô).
- Tiên Ti: 93 - 234.
- Nirun: 330-555 (Nhu Nhiên, Juan Juan).
- Turkic: 552-744 (Đột Quyết).
- Uyghur: 742-848 (Uighurs, Duy Ngô Nhĩ, Hồi Cốt).
- Kiên Côn 539-1219.
- Khitan: 907-1125 (Khiết Đan).
2) Thời đế quốc:
- Hãn Quốc Mongol: 900s-1206. (Khan/Hãn tiếng Mongolia là Vương, Hãn Quốc: Vương Quốc)
- Khamag Mongol: x-1206.
- Đế chế Mongolia nổi tiếng: 1206-1368
+ Đế chế Mongol: 1206-1271 (Chinggis Khan,…).
+ Nhà Nguyên: 1271-1368 (Kublai Khan).
- Nhà Bắc Nguyên: 1368-1691.
- Four Oirat: 1399-1634. (Oirat: Tự trị, Liên minh 4 bộ lạc Oirat)
- Hãn Quốc Zunghar: 1634-1758.
- Manchu: 1691-1911 (Nhà Thanh-Mãn Châu).
3) Thời hiện đại:
- Cách mạng dân tộc: 1911.
- Vương quốc Bogd: 1911-1924.
- Cách mạng nhân dân: 1921.
- Cộng hòa nhân dân Mongolia: 1924-1992.
- Cách mạng dân chủ: 1990.
- Mongolia: 1990-hiện nay.
Khoảng 3/4 khách du lịch đến Mongolia là Backpacker.
Theo ước tính có khoảng 500 công ty làm về du lịch ở Mongolia, du lịch đã chiếm khoảng 25% GDP, tốc độ tăng trưởng 15-20% hằng năm.
Khoảng 60% du khách đến từ các nước Đông Á, 35% từ Châu Âu, và khoảng 3/4 số lượng khách là Backpacker. Với điều kiện hạ tầng và các điều kiện khác ở Mongolia thời điểm này (2014) thì du lịch ở Mongolia chỉ có thể là Backpacker hay Phượter mà thôi.
Chuẩn bị gì cho chuyến phượt Mongolia: Nội dung dưới đây có thể sẽ thừa đối với phuoters, nhưng để cho trọn vẹn đầy đủ
bài viết thì xin vẫn có vài dòng, tùy nhu cầu cá nhân có thể, thời điểm đi mùa hè, tháng 6-9 hằng năm, tháng 7 là cao điểm có thể các chi phí là cao nhất:
1. Một số câu hỏi trước khi chốt, lên đường và trong chuyến đi
- Đi máy bay hay đường bộ? Máy bay thì 750-900 USD/người khứ hồi: HN/SG-HKG-UB.
- Chọn tuyến nào (đi qua những điểm nào)? (Xem bài trước)
- Bao nhiêu ngày? Thường tối thiểu 2 tuần, tất nhiên 1 tuần cũng vẫn được.
- Giấy mời từ bên Mongolia: Giá bao nhiêu/người hay miễn phí?
- Visa: Có phải làm tờ khai (đơn giản). Phí visa ở Việt Nam: 10 USD là chính thức, còn không chính thức(?): 100.000VNĐ(?)/người nộp cho người Việt làm ở sứ quán Mongolia. Bình thường sau 5 ngày lấy, có làm lấy ngay sau 2 ngày lấy, hoặc sáng làm chiều lấy là 30USD.
- Bảo hiểm bên Mongolia?
- Có homestay kiểu du mục không? Cần phải đặt trước. Giá tham khảo khoảng 20.000 mnt/người/ngày đêm, chưa kể các chi phí khác: Đưa đón, ăn, đi lại…
- Có cần mang lều (tent) đi không? Có thể muốn ngủ lại đâu đó khi không kịp đến ger, hotel.
- Thuê khách sạn ở thủ đô UB: Giá khoảng: 20.000-40.000 mnt/người/ngày đêm. Cố gắng ở khu trung tâm, có thể đi bộ vào trung tâm. Khách sạn thì có nước nóng lạnh để dùng, có thể có hoặc không có ăn sáng. Nhà nghỉ sẽ có giá thấp hơn.
- Có free wifi ở các nơi ở không? Ở thủ đô có thể có còn ở thảo nguyên, sa mạc thì không có wifi. Dùng 3G vào internet ở Mongolia giá chấp nhận được: 7.000-20.000 mnt/sim dùng trong 1 tuần hoặc 1 tháng.
- Oto chạy xăng hay dầu? Giá xăng dầu thấp hơn chút ít ở Việt Nam.
- Oto tốt hay cũ? Nên chọn xe gầm cao, rủi ro hỏng dọc đường là có, nên tài xế thường kiêm sửa xe, có thể hỏi kĩ để tránh tài xế không biết sửa những thứ cơ bản.
- Thuê xe oto: Nói chung cần làm rõ về oto vì tính ra hơn 50% thời gian của bạn là ở trên oto, trong đó lại đến 40% thời gian ngồi trên xe trong tình trạng gật gù, lơ mơ ngủ hoặc ngủ say. Đường rất sóc thì không thể ngủ ngon được. Mỗi ngày ngủ có thể đến 8 giờ, thì 3/8 giờ là ngủ mơ màng trên xe.
- Thuê xe tự lái: Mongolia không cho phép thuê xe tự lái. Nếu có thì thuê xe tự lái còn đắt hơn và đặc biệt không an toàn do đường quá xấu, không có đường thì làm sao lái được, đi lại rất sóc, kể cả có GPS thì tên địa danh cũng khó vì có khi hiển thị chữ cái tiếng Nga.
Có thể Mongolia gần như Australia nhưng bạn không thể tự lái vì đường không có, có cả xe tay lái nghịch, hoặc rất dễ bị tai nạn. Đất nước chưa phát triển lại ít dân sẽ rất khó khăn trong việc tiến hành các thủ tục và phần thiệt sẽ về phía tài xế.
- Oto ngồi mấy người, ngồi kiểu đối mặt vào nhau không? Đối mặt vào nhau cũng sẽ khá bất tiện.
Thường chạy được trên địa hình du mục chỉ xe 4 đến 8 chỗ. Các xe bus du lịch to hơn chỉ chạy trong thành phố hoặc chặng thủ đô UB đến cố đô Karakorum, là tuyến có đường khá tốt, dù nhiều đoạn đã hỏng, đang sửa lại; hoặc cho tuyến UB lên 2 thành phố phía bắc là Darkhan và Erdenet.
- Một xe bao nhiêu người ngồi? Do ngồi xe ô tô nhiều, có thể gần hết cả ngày với 7-9 giờ ngồi, nên cần tính kĩ, vì nhiều người sẽ chật, không thoải mái, rất mệt... Đồ đạc thì đều mang theo cùng hành trình.
Xe đi thảo nguyên, sa mạc chỉ thích hợp với loại xe <10 chỗ mà thôi. Loại xe hay thấy nhất trên đường phượt là của Nga: Russian minivan (Russian Military Van), loại này chở được 8 người cả lái xe. Ở Việt Nam, thời trước bên quân đội hay dùng xe này làm xe cứu thương, cùng thời với xe Zin, U-oat. Đây là xe dã chiến, rất phù hợp với thảo nguyên, sa mạc, nơi không có đường, lỗi lõm, suối, bùn, cỏ, đá...
Công thức đàm phán là: [Số lượng người = Số chỗ trên xe - (1-2) chỗ]
Dù người châu Á nhỏ cũng nên [Số người < Số chỗ trên xe].
Chú ý phải tính cả chỗ cho tài xế và hướng dẫn viên.
Vì thời gian ngồi xe rất lâu nên cần thoải mái, không nên tiết kiệm quá. Nên khi tính số lượng người trong nhóm phượt cần tính cả chọn xe oto nào cho nhóm để có chuyến đi thoải mái nhưng tiết kiệm tiền thuê xe.
Ví dụ: Xe 4 chỗ cộng 1 lái xe (không có hướng dẫn viên), thì chỉ nên ngồi 3 khách cộng cả lái xe (1 người ngồi cạnh lái xe, 2 người ngồi sau). Còn nếu tiết kiệm thì vẫn 3 người ngồi hàng ghế sau (xe loại rộng hoặc người nhỏ thì ngồi được), hàng trên là tài xế và hướng dẫn, tổng là 5 người/xe.
Hoặc loại 8 chỗ/xe, nếu kể thêm tài xế và hướng dẫn là 2 người nữa, thì còn 6 chỗ cho 6 người. Đàm phán chỉ ngồi 5 khách/xe mà thôi (giảm trừ 1 chỗ), để tổng số người trên xe là 7 người/xe nhưng tiền vẫn như 8 người/xe.
Giá thuê trung bình: 1.000mnt/km (11.000vnd/km), chưa gồm xăng. Lượng xăng dầu trung bình 15-25lit/100km, riêng dòng xe Japan có thể chỉ tốn 12lit-15lit/100km. Tổng số km chuyến đi có thể là 2000-3000km.
Giá thuê xe gồm cả tài xế (ăn, ở) và xăng dầu: Xe Russian minivan 110-145usd/ngày, Land cruizer 120-160usd/ngày, Delica 110-130usd/ngày,…
Có nơi báo giá: Russian minivan 100usd/ngày có lái xe, 160usd/ngày có cả lái xe và xăng.
Giá xăng ở Mongolia gần bằng giá ở Việt Nam: 2.000mnt/lit (22.000 vnđ/lit, năm 2014).
Về báo giá xe: Phải lưu ý làm rõ về lái xe sẽ ngủ đêm ở đâu, nếu ở trong ger thì du khách mất thêm tiền trả, nếu tài xế ở trong xe của họ thì bạn đỡ khoản tiền. Còn ăn thì đương nhiên phượt sẽ trả, nhưng cũng cần thỏa thuận định mức.
Giá trung bình thuê xe phượt để đàm phán: 50-100USD/ngày (đã có xăng, cả ăn ở của tài xế). Nếu đi ngắn ngày và qua các thành phố đã có đường khá tốt thì có thể thuê tự lái hoặc nói tài xế cho tự lái (nếu bạn muốn thử), ví dụ từ UB lên phía bắc đến Erdenet, Darkhan, hay về phía tây thăm cố đô Kharkhorin.
Cũng lưu ý là lượng nhiên liệu được tính cho đường thảo nguyên, sa mạc khó đi nên hao tốn nhiều hơn, còn đường thành phố sẽ khác. Các phượt có thể thỏa thuận chi tiết nếu muốn.
Phượt bằng Land cruizer, Lexus là sướng nhất, bất kể đường nào nó cũng như bay trên thảo nguyên, sa mạc. Tuy nhiên cũng lại không hay lắm khi muốn đi chậm hơn để ngắm, thư thái phong cảnh.
- Oto có bật điều hòa hay không? Vì nhiều đoạn đường rất bụi, khoảng 14-17g thì nóng nhất, dù bên ngoài chỉ 25-28 độ, nhưng trong xe sẽ 36-39 độ (đi mùa hè).
- Tốc độ oto km/h?
Điều này khá quan trọng, cần hỏi xem đoạn đường xấu nhất thì xe chạy tốc độ bao nhiêu, có khi xe tốt nhưng xế mới thì vẫn chậm.
Thông thường một ngày đi khoảng 200-250km, ít cũng phải 100-150km, ngày nhiều >300-350km. Trên thảo nguyên khoảng 70-100% (năm 2014) là đường đất, đường cỏ, đường cát. Loại đường này có khi chỉ đi được 25-30km/h với xe kém, xe tốt hơn đi 40-60km/h, chỗ đường nhựa hoặc nền đất cứng cỏ đẹp mới thì đạt được 80-120km/h.
Như vậy mỗi ngày ngồi xe khoảng 7-8 giờ với tốc độ 25km/h, nếu trung bình được gấp 2 là 50km/h thì du khách có “thêm” 3-4 giờ cho nghỉ, chụp ảnh dọc đường, thăm quan nhiều địa điểm hơn và đỡ mệt hơn rất nhiều, cũng như khi đến điểm cuối dừng chân trong ngày bạn sẽ có nhiều thời gian tìm hiểu thay cho khi nắng đã tắt (21-22 giờ hết nắng) mới đến nơi muốn đến.
- Tour guide: Nếu may mắn bạn có thể kiếm được tài xế kiêm lái xe, ngược lại thì sẽ là 2 người theo đoàn suốt chuyến đi. Tất nhiên guide chủ yếu là tiếng Anh.
Đôi khi là cặp vợ chồng, chồng là tài xế, vợ hướng dẫn, có thể kiêm nấu ăn…
Lái xe và hướng dẫn viên có thể chỉ được ngủ trong xe oto thôi chứ không vào ger ngủ cùng du khách dù bạn có mời, vì nhiều đêm trời rất rét mà họ lại phải ngủ trong xe, hoặc không có ger riêng cho tài xế và hướng dẫn viên, như thế cũng phí quá vì ger chỉ có 2 người, đây như là quy định bất thành văn ở Mongolia, đối với họ ban ngày là oto, đêm xuống oto trở thành ger. Cần chú ý, phải thỏa thuận rất rõ điều này, vì có thể bất đồng ngôn ngữ thì cả 2 người (tài xế, hướng dẫn viên) sẽ ngủ cùng ger, cùng hotel, như vậy phát sinh thêm nhiều tiền, và tự dưng 2 người này chẳng khác gì phượt cả. Riêng ăn thì họ có thể vẫn ăn cùng, nhưng thường ngồi riêng, gọi món truyền thống.
Nói chung, các tour đều phải thuê xe, tài xế, hướng dẫn viên. Tài xế và hướng dẫn viên có thể là người nấu ăn cho đoàn khi cần thiết.
Trường hợp trên thảo nguyên hay sa mạc, xe oto hỏng thì có thể nhờ xe khác chở người đi trước, có thể mất tiền hoặc chủ xe sẽ chỉ chở giúp và không lấy tiền.
Trong phuot.vn có bạn Zolo là sinh viên Đại học Xây dựng, đã về nước, bạn đang tổ chức các tour sang Mongolia. Zolkhuu biết thành thạo cả tiếng Anh, tiếng Việt cũng khá được. Zolo có thể vừa lái xe vừa là hướng dẫn viên, Zolo đã có công ty du lịch riêng và đăng tin trên phuot.vn.
- Xe máy: Có thể thuê khoảng 15-20usd/ngày, xăng tự trả. Hoặc mua xe máy mới giá khoảng 1.500.000mnt/xe (16 triệu vnđ), hết đợt phượt bán lại có thể được thu lại 80% giá mua. Muốn đăng ký phải đứng tên người Mongolia hoặc có visa 90 ngày. Một số công ty du lịch vẫn có các cuộc đua dành cho dân đua hay phượt xe máy muốn thử sức.
NGỦ..............
- Ngủ ở đâu: Ở khu tập thể dân cư (dùng cho thuê), khu du lịch, khách sạn?
- Ngủ mấy người một phòng (hotel, guest house), mấy người một ger?
- Ngủ trong ger hay ngủ túi ngủ (thuê hoặc mang theo)?
Ngủ ger loại nào, có thể chia 2 loại chính: Guest ger và Tourist camp hoặc Ger camp.
Trước khi chọn thuê phải vào ger kiểm tra, đi xung quanh kiểm tra các ger khác, hỏi các dịch vụ, và hỏi nhiều câu hỏi như liệt kê tiếp sau đây.
+ Của dân làm du lịch: Guest ger. Là một gia đình du mục cho thuê để kiếm thêm thu nhập, mỗi gia đình có thể có 3-5 ger để cho thuê. Trong ger ngoài 6-8 giường xếp vòng theo chu vi, có bếp lò ở giữa ger, hết; có thể nếu dân đang sống trong ger này thì có bàn, tủ, kể cả bàn thờ và một loạt các đồ dùng khác, kể cả tivi.
+ Của khu du lịch, khu trại ger: Tourist camp hoặc Ger camp. Trong một Tourist camp (thường do chính quyền quy hoạch vị trí) lại có nhiều Khu ger, mỗi khu sẽ do các ông chủ khác nhau sở hữu với các đẳng cấp tương ứng giá thuê rất khác nhau, có tên riêng và khó mà tìm trên internet . Trong mỗi Khu ger này sẽ có nhiều ger, khoảng 5-10 ger, mỗi ger ở được 6-10 người, có cả VIP ger.
Như kiểu khu chung cư (Tourist camp), có nhiều toà nhà (Khu ger), mỗi tòa nhà có các căn hộ (Ger). Ger trong Tourist camp hoặc Ger camp đương nhiên chuyên nghiệp hơn, nhìn sạch sẽ hơn, có thêm các dịch vụ như điện, nước dùng, tắm nước nóng, nhà vệ sinh kiểu Âu...
* Tất cả các loại ger trên đều chưa bàn đến chất lượng chống rét của ger, vì khá khó. Lớp vải bao quanh ger thường 3 lớp: Lớp ngoài cùng chống nước, lớp giữa quan trọng nhất để chống rét, lớp trong cùng chỉ trang trí. Lớp giữa thường làm bằng len gia súc, nếu kì công thì được lu lèn rất kĩ mới đảm bảo chống rét.
* Nếu là ger của người dân làm du lịch (Guest ger): Có thể nói là dưới 1 sao (tạm gọi là 0,5 sao), điện không có, chỉ có nến mà nến có thể hết, củi cũng không có hoặt hết củi, củi chỉ là vài cành cây khô; nhưng giá cũng tương đương loại khác, khoảng 15.000-25.000 mnt/người/đêm. Cũng có đủ giường chăn gối nhưng cảm giác là không được sạch cho lắm, có 1 can nước dùng chung cả ger để rửa các thứ. Có thể tự nấu ăn nếu gia chủ vui vẻ. Nấu xong nhờ họ rửa đồ, không phải là lười không rửa mà để họ tiết kiệm nước thôi. Trong hành trình của du khách, cũng nên ở thử vài ba đêm với Guest ger để cảm nhận sống cuộc đời của người du mục. Ở kiểu này cũng gần giống homestay.
* Với ger trong Tourist camp hoặc Ger camp, thường tên có gắn “Tourist” có giá cao hơn Ger camp. Có thể phân chia loại cao cấp, thấp cấp. Nếu để tự xếp hạng như sao của khách sạn, từ 1 sao đến 3 sao, trên 4 sao thì không còn lại ger nữa mà là nhà bê tông, gạch, gỗ.
Tất nhiên vẫn chưa thấy tiêu chuẩn của Mongolia phân hạng ger, có thể chia 3 hạng:
+ Loại ger 1 sao: Loại này khá hơn Guest ger ở độ sạch, dù chỉ là cảm giác; cũng có thể đây là ger của dân làm du lịch (Guest ger), nhưng làm chuyên nghiệp, có tổ chức hơn.
+ Loại ger 2 sao: Có thể khá yên tâm ăn ngủ được. Nên lựa chọn loại này với giá tốt nhất, và hỏi kĩ các dịch vụ của ger.
+ Loại ger 3 sao: Đẳng cấp khác hẳn, các dịch vụ theo kiểu Âu, dành cho người nhiều tiền, người già thường phải vào ở loại này vì không thể chịu được khổ, bẩn. Chủ hay quản lý thường là người châu Âu. Ngay khi đặt chân đến, đã có các thanh niên nam nữ ra mang vali giúp khách… Loại ger 3 sao trên sa mạc, thảo nguyên này có thể coi tương đương khách sạn 4-5 sao ở thành phố.
Phượter có thể chọn loại Guest ger hoặc một sao rưỡi sao thuộc Tourist camp hoặc Ger camp, nhưng vẫn còn nhiều việc cần tiếp tục xem xét thêm...
- Nước sinh hoạt thế nào:
Cũng tương tự như trên, 1 sao đến 3 sao. Nhưng toàn dùng nước hồ hoặc sông, suối. Chỉ khác như:
- Ger dưới 1 sao: Được 1 can nước để sẵn cho đánh răng, rửa mặt, lau rửa thêm một số thứ; hết tự đi lấy, mà nhiều khi cũng không có mà lấy vì không có hồ, suối ở gần. Tất nhiên nước lạnh buốt.
- Ger 2 sao: Được 1 can nước để sẵn. Nước hết có thể lấy thêm vì ở gần hồ, đi lấy thủ công là xách can, xô ra hồ mà múc. Nếu ở vùng sa mạc thì hết nước sẽ không có mà lấy, cần tiết kiệm. Người dân có thể làm giả lavabo: Có thể đổ nước vào bình nước nhỏ đặt trên cao có gắn vòi, sau đó dùng như vòi sen để rửa mặt, đánh răng. Tất nhiên nước vẫn lạnh buốt.
- Ger 3 sao: Ngoài nước lạnh, sẽ có nước nóng nhưng theo giờ như sáng, chiều để vệ sinh buổi sáng hay tắm, còn giặt thì tự giặt hay đưa chủ ger giặt thì mất tiền. Có loại ger tắm mất thêm tiền do chia tính vào tiền ger: 3.000-7.000 MNT mỗi lần tắm. Nước được hút từ hồ lên, đun nóng thủ công bằng củi (vùng có nhiều rừng ở phía bắc) hoặc điện lưới, đun bằng năng lượng mặt trời. Nhưng nước chảy cũng khá hẻo, không mạnh và thoải mái.
Giá giặt (có máy giặt): Áo khoác 4usd, áo sơ mi 1,5usd, quần 2,5usd, quần bò 3usd, tất 1usd…
Nhà tắm đương nhiên là bằng gạch, bê tông, gỗ, chứ không thể tắm trong ger vải. Muốn có nước xả cho xí, tắm thì nước được bơm lên bể chứa đặt trên cao hoặc bơm trực tiếp, nhưng cao lắm cũng chỉ 3-5m, nên vòi sen chỉ chảy như chảy từ …vòi chứ không phải tia nhỏ như thông thường.
Ở ger, chiều cao cột nước như vậy nên nước nóng và lạnh cũng không hòa đều vào nhau, cần căn chỉnh độ ấm của nước cẩn thận trước khi cởi hết quần áo nếu không muốn phải tắm nước đá hoặc nước sôi, và ngay cả trước khi cho người dính nước, vì đang tắm, đóng vòi, vẫn vị trí đó mà mở vòi lại thì cũng gặp nước hoặc nóng hoặc lạnh; gặp nước lạnh còn chịu được chứ bị nước 60-70 độ C chảy vào người thì...
Cần tính thêm, mỗi khu tắm có thể có 5-10 buồng tắm, nhưng họ cũng thường chỉ cho 3-5 khách vào tắm một lần vì nước nóng không đủ cho tất cả, mỗi lần chỉ khoảng 45 phút, có khi phải ngồi chờ. Nếu cả 5 người đều mở vòi thì sẽ có vài người không đủ nước nóng hoặc nước chảy rất ít, không tắm nổi mà chỉ đủ lau người.
Các phượt cũng thông cảm về khoản nước, tiêu chuẩn của WHO là tối thiểu 20 lit nước/ngày/người. Trung bình ở Mongolia, người dân chỉ dùng 8-10 lit nước/ngày/người, quá thấp nếu so sánh với các chung cư ở thủ đô UB, họ dùng đến 250 lit nước/ngày/người và hơn thế.
Chưa tính khoảng cách và thời gian đi lấy nước, tại vùng nông thôn khoảng cách trung bình 500m và 30 phút, mùa đông mất đến 1 giờ do đường trơn trượt, bề mặt lồi lõm. Chuẩn của WHO áp dụng cho Mongolia: Nguồn nước được coi là dễ lấy với 2 tiêu chí: Thời gian lấy nước dưới 30 phút, khoảng cách dưới 1km.
Nhưng điều đặc biệt là mức tiêu thụ nước rất ít này (10 lit nước/ngày/người) lại không phụ thuộc vào mức thu nhập, giá bán nước, có thể đây chỉ là thói quen dùng nước. Vì khi cho nước miễn phí (ở thủ đô, thành phố) thì khảo sát cho thấy không có nhiều gia đình dùng hơn định mức 20 lit nước/ngày/người.
Lấy nước ở gần thì có ống bơm, còn ở xa phải dùng chủ yếu xe đẩy chứ không thể oto, vì đoạn đường đến điểm lấy nước rất khó cho xe oto đi được.
- Sưởi đêm bằng gì:
Có hay không có đồ đốt nóng để sưởi, dù mùa hè nhưng nhiệt độ tối và sáng sớm thường 10 độ C, nếu có bão thì 6-8 độ C.
Ở khách sạn (hotel 2-3 sao), hay nhà nghỉ (loại chung cư cũ cho thuê): Không có điều hòa, ngủ tối có thể chăn dày hoặc mỏng, cũng khá ổn.
Ở ger: Sưởi bằng phân bò phơi khô hay củi, có những nơi không có củi (sa mạc), củi phải mua, chẳng may bạn đến lúc hết củi thì phải ráng chịu, sáng mai lên xe oto ngủ bù. Qua đêm ở ger của dân làm du lịch 0,5 sao (Guest ger) thì như trên đã trình bày, đừng hy vọng có củi sưởi.
Phân bò đốt không có mùi nên du khách yên tâm.
Củi có thể chia làm 2 loại chính: Loại đã dùng rìu xẻ rồi nhưng củi vẫn to bằng bắp chân thanh niên, loại này chỉ có ở phía bắc-nơi có rừng gỗ (rừng taiga), ở đây củi chất thành đống quanh ger, nếu thích thể thao thì sáng ra bạn có thể múa vài chục rìu.
Loại củi chỉ là cành cây khô chỉ như ngón tay và còn nhỏ hơn, loại này thì đốt bao nhiêu cũng không đủ, chỉ chưa đến 2 giờ đốt là hết củi.
- Chăn ga gối đệm: Loại dưới 1 và 2 sao chắc người sau dùng lại chăn ga gối đệm người trước vừa ở; có thể không có chăn hoặc chăn rất mỏng, mà trời đêm thì rét, còn lại thì đệm cứng gối mỏng, rất sơ sài. Loại 3 sao chắc cũng …bẩn thế, có chăng có thể được đập bụi, phơi ngoài trời nắng.
- Điện:
Có những vùng không có điện, nơi đã có đường điện quốc gia nhưng chủ ger không lấy điện này, điện từ năng lượng mặt trời, điện từ máy nổ.
- Ger 0,5 sao: Không có điện, hoặc hết điện do điện từ năng lượng mặt trời tích vào ắc qui không đủ dùng.
- Ger 1 sao: Có thể chỉ điện năng lượng mặt trời, không hy vọng xạc pin.
- Ger 2 sao: Điện chạy máy nổ, khoảng 21g-24g hằng ngày, chủ yếu cho du khách nạp pin các loại. Muốn xạc cũng không thể xạc trong ger, vì chỉ là nến hoặc 1 bóng đèn nhỏ trong ger, muốn xạc phải đến đúng chỗ gia chủ quy định. Có thể karaoke nếu chủ ger có phòng.
- Ger 3 sao: Điện đủ thắp sáng, sạc pin trong ger. Trung khu ger này có thể có tivi ở ger nhà hàng, vừa uống bia vừa xem tivi, karaoke.
- Xí, toilet:
Loại ger 0,5 sao và cả 1, 2 sao thì xí kiểu thời bao cấp ở ta trước kia, đào hố sâu 1-2m, loại nhỏ thì kích thước nhà vệ sinh 1m^4 (1mx1mx1mx1m), không có gì lót bên trông (sẽ thấm vào đất và lại chảy vào nguồn nước), đặt phiến gỗ khoét lỗ lên trên, hoặc hai miếng gỗ cách xa 20cm để làm lỗ rơi; 4 bức tường gỗ, có hoặc không có cửa, có mái hoặc không có mái; du khách ngồi xuống và sẽ mô tả chi tiết …sau.
Xí thường gần chỗ ở hay sinh hoạt nếu đất hẹp, ví dụ khoảng cách xí và chỗ ngủ <10m, nếu có đất khoảng cách có thể 20-50m, thậm chí 100m. Các xí này thường sử dụng được 2-5 năm, sau đó lấp lại, và lại đào hố làm xí khác bên cạnh. Mà đất chật thì sẽ đến lúc đào lại chính hỗ ...cũ. Không rõ hiện nay và tương lai, người Mongolia có chịu dùng hóa chất để giúp phân hủy chất thải của người không. Việc làm các nhà vệ sinh cho ... vệ sinh là không cần thiết ở vùng sa mạc, thảo nguyên hay nông thôn vì tự dưng thêm chi phí, mà họ thì du mục nên mọi thứ cứ tạm bợ là phù hợp nhất.
Còn ger 3 sao, có thể cả 2 sao thì xí bệt, nhưng có khi rất bẩn vì thiếu nước xả.
Ở Mongolia, có thể bạn nghe đến tên VIP toilet, đó là tên “Ventilated Improved Pit”, một loại nhà vệ sinh khô, nghĩa là không dùng nước hoặt rất ít nước.
Ở trong khu ger 1, 2 sao thì tốt nhất là tìm cách đi kiểu thiên nhiên, nhưng chỉ được khi bên cạnh là rừng, nếu xung quanh bằng phẳng và sa mạc thì phải chui xí thôi hoặc nhịn để đi trên đường thì xả.
Nên trao đổi trước với guider hay lái xe để họ biết mà tìm chỗ dừng cho đi vệ sinh “tự nhiên”. Bình thường thì thấy buồn là họ dừng, lái xe tè luôn vào bánh xe là xong, lên đi tiếp; khách tranh thủ chụp hình hoặc cũng vội vã xả đại đâu đó. Còn không thì xe sẽ dừng chỗ có nhà hàng, trạm xăng. Những chỗ này đều là nhà vệ sinh như đã kể, khó ai đủ can đảm vào đó xả, nắng nóng ngột ngạt, gió vi vu… chưa đến nơi đã thấy mùi bốc lên, dù chỉ mới vài phút trước đó bạn đang căng phổi để hít và hà cực sảng khoái không khí du mục mát lạnh…
- Nước dùng trong chuyến đi: Được bao nhiêu lit/người/ngày. Đã tính vào tiền tour chưa hay tự mua. Đến các chỗ dừng chân sẽ mua, nước này để uống có thể ít nhưng nước để rửa thì cần nhiều hoặc tối dùng, sáng dùng cho nhu cầu cá nhân: Rửa, đánh răng, rửa mặt...
- Dịch vụ khác: Loại 2, 3 sao thì sẽ có các ger phụ trợ như: Ger nhà hàng, ger giải khát, ger bán đồ lưu niệm, ger thể thao (bàn bi-a), karaoke (người Mongolia rất thích môn này), pub, có thể thuê xe đạp, xe máy, oto… Có thể ở các ger 0,5 sao và 1 sao rồi tối sang ger 2, 3 sao hưởng các dịch vụ khác.
- Giá ở trung bình các loại ger
(Giá có thể thay đổi mà không thông báo trước)
Trung bình có khoảng 8 người/ger:
+ Ger 0,5 sao và 1 sao: 10.000-25.000 mnt/người/đêm.
+ Ger 2 sao: 30.000-40.000 mnt/người/đêm.
+ Ger 3 sao: 60.000-80.000 mnt/người/đêm (900.000 vnd/người/đêm). Có ăn sáng hoặc không ăn sáng, cần hỏi chi tiết khi thuê, cũng như có các dịch vụ gia tăng khác.
Có loại ger chỉ 5.000mnt/người/đêm, loại này cần mang thêm túi ngủ.
Nếu chọn ger 2, 3 sao, thậm chí ger 1 sao thì chưa chắc đã được gọi là Backpacker hay Phượt, Tây ba lô.
- Di chuyển: Sẽ dừng chân ở đâu: Thị xã, thị trấn, thành phố hay bên đường, hay mệt thì dừng.
Vì các chỗ dừng chân thường nếu không thăm quan thì sẽ ăn trưa, ăn tối hoặc mua đồ ăn uống, hay cả sim điện thoại và các đồ cho chị em nếu cần.
Thời gian dừng nghỉ là bao nhiêu, để xạc pin nếu tối qua nghỉ trong ger không có điện.
Các điểm dừng chân cũng nên biết trước chuyến đi vì sẽ tìm hiểu thêm về nó trên google, cũng như ước số km, số thời gian di chuyển, để lượng sức và bữa ăn chuẩn bị.
- Tự nấu ăn trên thảo nguyên, sa mạc (không phải ở UB): Cần hỏi trước Guider, vì chỉ có thể nấu ăn với điều kiện ở gần nơi có nhiều nước (nước hồ), có nhiều củi, chủ ger có bếp và đủ dụng cụ. Nếu ger ở sa mạc thì không thể tự nấu (không nước, không củi), ger ở vùng xa nguồn nước cũng khó. Ngay cả dụng cụ nấu cũng không phải ger nào cũng đủ, họ chỉ trang bị đủ dùng cho gia đình họ; các ger cao cấp (3 sao) cũng không muốn cho tự nấu.
Chỉ nên tự nấu với 3 điều kiện: Ở gần nguồn nước (hồ), có nhiều củi (ở vùng phía bắc giáp Nga, rừng bạt ngàn), du khách ở lại từ 2 đêm trở lên.
- Taxi: Tất cả các xe ở Mongolia đều có thể trở thành taxi, nhưng chủ yếu ở UB, Darkhan và Erdenet là 3 nơi phát triển nhất.
Lưu ý, chỉ có một số ít taxi là có biển TAXI ở xe, và loại TAXI này phần lớn đón chờ khách tại sân bay ở UB, một số khách sạn 4-5 sao; còn lại là xe không có biển taxi nhưng lại làm taxi, thường xe 4-7 chỗ. Xe có biển TAXI, có thể sơn màu riêng là có giấy phép kinh doanh.
Loại xe không đề TAXI (có thể coi là kinh doanh không có giấy phép): Khi cần, chỉ cần đứng lại và vẫy tay, xe nào muốn kiếm tiền thì dừng lại, hỏi địa điểm đến, nếu thuận lợi là mời du khách lên xe. Khi dừng thì nhìn số km đi được để thanh toán chứ không có đồng hồ tính tiền.
Giá trung bình cho các loại taxi: 700-1.000 mnt/km (9.000-12.000 vnd/km).
Taxi từ sân bay ở UB vào trung tâm UB: 15.000-20.000mnt (cho khoảng 30km).
- Xe buyt, xe điện, xe van: Cũng có ở UB và Darkhan, Erdenet. Giá vé chỉ 200-400 mnt/người/lượt (2.500-5.000 vnd). Ra sân bay UB có thể đi xe Bus 1 và Bus 22. Giờ chạy xe bus 7am-10pm, khoảng 10-15 phút/chuyến. Xe buyt là phương tiện chuyên chở chính ở UB.
- Cưỡi ngựa, lạc đà: 8.000-15.000 mnt/người/1 giờ, có thể đưa thêm 1.000mnt/người cho người hướng dẫn hoặc đã tính vào giá thuê. Giá trên có thể mặc cả để giảm.
- Vé thăm quan: 2.000-10.000 mnt/người, chụp ảnh thêm 10.000mnt/người.
- Mặc cả giá các đồ lưu niệm ở thảo nguyên, sa mạc: Trả giá giảm từ 2/3 đến 1/2 giá người bán đưa ra hoặc giá dán trên đồ vật.
- Ăn trên đường và ở nơi nghỉ qua đêm: Ăn 3 bữa/ngày? Món ăn các bữa là gì? Ăn ở đâu, món gì?... Có thể không gặp nhà hàng, hoặc nhà hàng ít đồ ăn, ăn không hợp. Trên đường lại sẽ ghé các điểm thăm quan nên phải đi bộ, leo núi… sẽ mất sức, mất nước.
- Đổi tiền: Chỉ đổi được ở 3 nơi: UB là chính, có thể thêm Darkhan, Erdenet (3 thành phố lớn nhất), vì chuyến đi phần lớn là tránh thành phố, hoặc đến nơi thì đã muộn, sáng sớm hôm sau lại đi sớm. Nên rất cần đổi ngay ở UB trước khi lên đường, vào ngày thường thì tối muộn có thể ngân hàng vẫn mở cửa, các ngày nghỉ thứ 7, chủ nhật có thể đóng hoặc mở rất muộn (9-10am) và đóng sớm (2-3pm).
Tiết kiệm: Có thể chọn ở trong ger dưới 1, 2 sao, còn sang dùng các dịch vụ gia tăng khác ở ger 3 sao (như tắm chẳng hạn), và trả thêm tiền. Cần hỏi kĩ nhà tour để có phương án.
Rủi ro:
Đây là những rủi ro làm mất tiền đầy ai oán, bức xúc…
- Xe hỏng dọc đường: Làm bạn mất thêm thời gian như vậy hỏng chương trình dự kiến và có thể mất thêm sức khỏe, tiền.
- Mất điện, không có nước nóng: Khi đã chủ định ở ger có điện, có nước nóng, nhưng lại không có nó thì bạn đã bị móc túi rồi. Giá thuê các loại ger chênh lệch nhau, nhưng điện không có thì nhà lầu cũng như nhà tranh, cần nước nóng tắm rửa cũng không thì ở ger đó làm gì, ngang ném tiền đi, gặp trường hợp như vậy thì cách gì gỡ lại ít tiền?
Dù nhiều khi rủi ro trên là bất khả kháng nhưng bạn rất cần hỏi kĩ nhà tour, guide trước khi ký hợp đồng, trả tiền, lên đường và cả trong chuyến đi. Vì có khi chỉ ở duy nhất 1 đêm để hồi sức cho cả đoàn hay định ăn chơi một tối cho đã nửa đời du mục mà lại không điện, không nước, tối rét không thể đốt lửa cắm trại ngoài ger được. Tức tưởi nhất là đã vào ở trong ger rồi thì mới mất điện, mất nước và …không đòi được lại đồng nào, tiết kiệm cả đời (cả chuyến đi) để rồi phút cuối tay trắng.
Tiếp một số câu hỏi để tránh rủi ro bất khả kháng:
+ Điện của ger từ đâu mà có: Điện quốc gia, điện năng lượng mặt trời, điện ắc qui, điện máy nổ? Từ nguồn điện dùng bạn sẽ biết rủi ro có thể gặp. Có thể hôm bạn ở đó thì đang là lúc sửa chữa hay bảo trì hệ thống điện hay chủ ger nói máy nổ đang sửa thì …quá đen.
+ Nước nóng do đâu mà thành: Đun củi (chỉ có ở vùng miền bắc do nhiều rừng), nóng bằng điện, làm nóng bằng năng lượng mặt trời.
+ Toilet có còn đủ nước xả hay không?
+ Và cuối cùng nếu chẳng may không điện, không nước thì có được trừ tiền và trừ tiền bao nhiêu,…
2. Định mức bình quân cho 1 người 1 ngày phượt ở Mongolia
Một số chi phí các khoản:
- Ở: 20.000 mnt.
- Ăn: 30.000 mnt.
- Nước: 1.000 mnt.
- Đi lại trong nội đô, trong thành phố: 6.000 mnt.
- Đi lại giữa các địa điểm xa (không tính đi máy bay nội địa): 80.000 mnt.
- Giải trí: 15.000 mnt.
- Điện thoại: 2.000 mnt.
- Mua quà: 6.000 mnt.
- Bia, rượu, nước ngọt: 7.000 mnt.
- Tip: 3.000 mnt (Nếu phượt thì có thể không tip, nhưng vẫn nên xem xét)
Tổng trung bình:
Theo 3 mức (không bao gồm vé máy bay đến Mongolia và bay nội địa): Thấp-Trung bình-Khá
= 20.000-45.000-100.000 mnt/người/ngày đêm.
= 220.000-500.000-1.000.000 vnd/người/ngày đêm.
= 10-25-55 usd/người/ngày đêm.
Sự khác nhau về các mức tiền vẫn là các khoản (từ cao xuống thấp):
a) Đi lại giữa các địa điểm xa.
b) Ở.
c) Ăn.
d) Giải trí, bia rượu.
Trong 4 mục chi tiêu trên thì 2 khoản cuối hoàn toàn do cá nhân quyết định được, còn 2 khoản a và b sẽ phải bàn chi tiết với nhà tour cũng như nội bộ nhóm đi.
Một số giá thuê tính cho đoàn phượt:
- Guide tiếng Anh: 40usd/ngày.
- Nấu ăn: 30 usd/ngày.
- Đồ bếp nấu ăn: 10 usd/ngày.
3. Nhóm đồ dùng cá nhân:
- Vali loại 10-20 kg tùy khả năng (mang cùng xe oto cả chuyến đi), balo trên vai.
- Quần, áo; tất mùa hè: Áo rét cho sáng sớm và đêm, phòng khi hết củi sưởi; áo nên có mũ.
- Tất và găng tay mùa đông: 1-2 bộ.
- Quần lót cotton mặc 1 lần, cả nam và nữ nên dùng, vì không có nước rửa thoải mái.
- Giày (chống nước).
- Mũ, khăn to: Mũ len ấm và hoặc mũ mùa hè, khăn thay mũ cho thời trang (các bạn nữ).
- Ô, áo mưa nhẹ.
- Khẩu trang y tế, có những hôm rét, gió, bụi thì cần. Lưu ý là rất bụi.
- Giấy ướt: Càng nhiều càng tốt, lau mặt và lau toàn thân, khi vệ sinh… Đây là thứ quan trọng nhất ở Mongolia.
- Nước (gel) rửa tay khô, rất cần vì nước không đủ dùng.
- Đồ bơi nếu đi vùng hồ, tuy nhiên khá lạnh, có thể bơi vào trưa chứ sáng sớm và xẩm tối thì rét.
- Giấy vệ sinh, cũng rất cần, tuy nhiên nếu được nên mang chỉ giấy ướt là đủ.
- Khăn mặt, khăn tắm, bàn chải, thuốc đánh răng, tăm, bông tai, dầu gội và tắm.
- Dép nhựa đi trong nhà, ger.
- Bình nước nóng cá nhân, ca uống nước: Dùng trên đường hoặc nơi nghỉ, có thể mượn đồ để pha.
- Chai nước: Tích nước mang theo đi đường để uống, rửa… Phượt ít tiền thì phải chuẩn bị kỹ, ngược lại có thể lúc nào trên xe oto cũng đủ nước, nước này cũng là mua dọc đường đi.
- Chậu nhỏ, ca nước to: Dùng tắm rửa, cả giặt hay nếu cần thì hòa nước nóng lạnh, vì nếu phượt ít tiền thì vào ở những chỗ không có vòi ven, vòi sen rất cũ, không phải là vòi nữa…
- Máy sấy: Nữ tóc dài thì cần vì ra khỏi phòng tắm là lạnh, rét.
- Kính râm chống nắng.
- Đèn pin: Dùng cho buổi tối, đặc biệt đi vệ sinh tối.
- Ổ cắm điện.
4. Nhóm đồ y tế, sức khỏe:
- Thuốc các loại: Nhức đầu, sổ mũi, viêm họng, lở loét, đau bụng,…
- Vitamin tổng hợp, vitamin C, tảo (thay rau)…
- Kem chống nẻ, dưỡng môi: Rất cần.
- Kem chống nắng: Rất cần.
- Thuốc chống say xe (có thể).
- Xịt mũi, mắt: Khá cần vì nắng, bụi, hanh khô.
- Dầu gió, bông, cồn, gừng,…
- Thuốc đau dạ dày vì đường xóc.
5. Nhóm đồ ăn, uống, quà tặng mang đi Mongolia:
- Mỳ tôm: Không thể thiếu.
- Cafe 3 in 1, người Mongolia thích loại này, nên mang theo để cho, tặng, quảng báo sản phẩm.
- Chè, chè túi lọc, người Mongolia thích loại này, nên mang theo để cho, tặng, quảng báo sản phẩm.
- Trà gừng.
- Gia vị, đường, chanh, lương khô, dưa bao tử, giò chả, ruốc, socola, cá khô,…
- Bánh kẹo ăn dọc đường và cho, tặng trẻ em Mongolia.
- Thuốc lá. Người Mongolia rất thích hút thuốc lá. Hút thuốc bị cấm ở nơi công cộng, nhà hàng ở UB.
6. Tiền:
- Có khoảng 20 ngân hàng, nhưng thời kỳ khủng hoảng 2008-2009 thì một số đã biến mất. Ở thủ đô có khá nhiều ngân hàng, đổi tiền rất dễ dàng. Cũng có nhiều máy rút tiền và người dân thường xuyên xếp hàng trước các máy.
- Thẻ visa, debit.
- Ngoại tệ các loại: USD, EU, China, Korea,… (Không có VNĐ).
- Đổi tiền: Trong các ngân hàng ở thủ đô UB.
- Nếu không mua gì nhiều thì chỉ cần đổi 100-300 USD/người, 1USD~1850MNT~11VND.
- Cả tiền xu: 20 đến 500 mnt, tiến giấy 10 đến 20.000 mnt. Tiền giấy lưu thông chính có mệnh giá nhỏ, vài mệnh giá khó nhận biết do màu sắc, các hoa văn khá giống nhau và cả vị trí con số cũng khó nhìn.
- Các tiền giấy (tên: Tögrög, Togrog, Tughrik, Tug, MNT) ở Mongolia ngày nay được in hình hai chân dung 2 người là: Sukhbaathar (mệnh giá nhỏ) và Thành Cát Tư Hãn (mệnh giá lớn).
7. Mua đồ gì ở Mongolia
- Đồ len cashmere: Mua áo len, khăn, cả chăn cashmere,… thì chuẩn bị hàng nghìn USD.
- Đồ len từ bò yak (nhẹ hơn len lạc đà).
- Giầy da.
- Rượu Mongolia (trừ rượu sữa ngựa).
- Đồ làm từ sừng, da các động vật.
- Đồ lưu niệm các loại, như: Roi ngựa từ chân dê, bộ cung tên, dao găm cùng bao da, bộ cờ Mongolia (gần giống cờ vua), v.v…
8. Về đồ ăn, uống, thuốc hút
Các siêu thị lớn, các cửa hàng nhỏ có ở khắp nơi từ UB đến thảo nguyên, sa mạc. Có đủ bia, rượu, nước, nước ngọt (như coke, pepsi…), đến rau các loại (riêng rau thì ở các siêu thị trong các thành phố, thị trấn); xúc xích, bánh mì; thuốc lá các loại… Không thiếu thứ gì.
Ở UB, cửa hàng ăn nhanh, café phong cách Âu-Mỹ và Mongolia cũng đủ cả, kiểu KFC, McDonald, Kentucky, Starbuck... Chưa kể các cửa hàng ăn kiểu China, Korea, Japan, India…
Cũng tại UB, các cửa hàng café intenet là rất nhiều, có thể free wifi hay tính giá 0,5-1usd/giờ. Cửa hàng máy tính nối mạng để chơi game cũng đã xuất hiện nhiều, hầu hết trẻ em, thanh niên chơi.
Giá bữa ăn: ~10.000-20.000 MNT/đĩa. Ăn đắt hơn thì ~50.000-80.000MNT/đĩa. Ở vùng nông thôn, thành thị chỉ khoảng 7.000mnt/đĩa cơm (1mnt=11vnđ).
Ăn sáng ở Mongolia của phuoters có khi chỉ ăn kiểu châu Âu với bánh mỳ, xúc xích,… Nếu bạn có mì tôm thì chén.
Ăn trưa, tối: Có thể ăn như ở Việt Nam nhưng cực ít rau, ở thủ đô UB có thể tìm nhà hàng ăn Việt Nam (có một hàng tên Phở ở khu trung tâm UB), các nhà hàng của China, Korea thì rất nhiều, đặc biệt vào các khu dân của họ sinh sống ở trung tâm UB.
Còn du mục trên đường thì có thể đúng hẹn với nhà hàng đã đặt trước, nhưng có thể may rủi phải tạm ghé nhà hàng của người dân bán hàng ăn hoặc nhà hàng đúng nghĩa nhưng còn gì thì ăn, có thể mới đi mua đồ về nấu.
Có thịt các loại: bò, ngựa, dê; trứng rán và ốp.
Cơm (cơm hơi ướt), cơm rang; cháo.
Bánh bột nhân thịt, bánh rán, bánh bao có và không nhân. Khoai tây rán; rau kiểu salat.
Thường không có canh hay rau luộc kiểu Việt Nam, may thì bát có canh xương thịt với khoai tây, cà rốt, bắp cải kiểu Việt Nam, nếu không canh rất nhiều mỡ khó mà nuốt.
Nước uống là trà sữa, có thể tính hoặc không tính tiền tùy nhà hàng, trà này không có gì để nhớ, nó hơi hơi mặn.
Sữa ngựa được khuyên là không nên dùng, kể cả dùng thử, có thể khi không quen thì ngửi thấy mùi ôi, thiu.
Các phuot nên hỏi kỹ về các bữa ăn trước khi sang Mongolia để mang thêm đồ ăn, đồ hộp cho phù hợp, hay cần mua luôn ở UB một ít, dọc đường có thể qua nhiều khu dân cư cũng có các cửa hàng để mua đồ.
Tuy nhiên ăn ở Mongolia không phải là quá khó so với một số nước khác.
Uống thì như Việt Nam thôi với đủ loại; không thiếu bia, rượu. Vùng đất rét thì uống rượu như là gen tự nhiên. Bất kỳ ở đâu, giờ nào cũng gặp người say rượu trên đường, trong quán, nói chung mọi nơi, đàn ông say nhiều hơn đàn bà. Gặp họ thì phải tránh từ xa.
Thuốc lá, thuốc lào: Nên mua trước ở Việt Nam.
Có 3 món truyền thống ở Mongolia:
- Buzz: Bánh bao nhân thịt cừu là món ăn đặc trưng ngày Tết Âm lịch như bánh chưng ở Việt Nam, có khi đi đâu, ngày nào cũng thấy buuz, như ăn phở sáng hoặc ăn cơm.
- Guriltai Shol: Gồm mì, thịt rau, thêm tỏi, hành tây, tất cả được nấu chín, như kiểu hầm ở ta. Có thể mỡ rất nhiều.
- Airag: Rượu sữa ngựa. Mặc dù lên men bằng phương pháp tự nhiên nhưng được khuyến cáo là không nên thử, khi thử thì nên uống cùng với thuốc đau bụng. Sữa ngựa này với người không quen thì như thuốc rửa ruột. Chú ý là toilet ở Mongolia thì rất đặc biệt, không ai muốn vào đó cả, nên đừng nên thử độ …ngu.
Nhà hàng ở UB:
- Có rất nhiều ở UB. Muốn ngon, rẻ, sạch thì cũng như ở mọi nơi, bạn tìm các con phố nhỏ, khu nhà tập thể 4-5 tầng, mà tầng 1 trở thành nơi buôn bán.
- Buffalo Grill: Các món nướng Mongolia. Địa chỉ: 4th Floor, BlueMon Centre, Sambuu Street 32, Sukhbaatar District, Ulaanbaatar, Mongolia.
- Grand Khan Irish Pub: Uống bia, rượu; các món Âu và Mongolia, là quán café nổi tiếng nhất ở UB, dành cho người giàu, thích thể hiện,... Địa chỉ: Seoul Street 1, Sukhbaatar District, Ulaanbaatar, Mongolia.
- Các quán ăn nhanh, café kiểu Âu-Mỹ rất nhiều, kèm free wifi hoặc free wife.
9. An toàn
Nói chung là an toàn khi du lịch bên Mongolia. Một số lưu ý:
- Tránh đi bộ, xe công cộng khi trời tối ở bất cứ đâu, đặc biệt UB vì người say rượu hoặc giả vờ say. Cần tránh xa các khu dân nghèo.
- Tối, đêm ở UB: Đi xe hay đi bộ đều cẩn thận, vì lúc này nhiều người say rượu đi bộ hoặc lái xe, xe chạy rất nhanh, dù đèn xanh đỏ có cả nhưng không phải ai cũng tuân thủ.
- Tránh đeo ba lô vào buổi tối, dễ là đối tượng bị cướp tấn công.
- Vào các khu đông người, như chợ trời ở UB Naran Tuul (Khar Zakh, Black Market), các khu mua bán, đặc biệt các khu có nhiều người nước ngoài tụ tập, cũng cần lưu ý móc túi, trẻ em cũng có thể tham gia móc túi.
- Tránh đi cùng hoặc có cử chỉ thân mật với phụ nữ Mongolia, du khách dễ bị đánh ngay lập tức.
- Taxi: Các lái xe đều không biết tiếng Anh. Chỉ nên tự đi ban ngày, ở trung tâm hoặc có người Mongolia đi cùng. Nếu cần thì hãy nhờ người ở khách sạn gọi taxi và chỉ các địa điểm, mặc cả tiền trước vì giá taxi cũng không đắt, không nên nhìn đồng hồ trên xe để tính tiền vì dễ bất đồng ngôn ngữ.
- Người gốc Á, đặc biệt Trung Quốc và Hàn Quốc, là các đối tượng dễ bị hành hung nhất. Người Việt thì không nhưng lại khá giống hai quốc gia này nên cũng phải tự phòng thân.
- Tránh chó ở bất cứ đâu, đặc biệt ở thảo nguyên. Chó ở thảo nguyên được dạy mấy nghìn năm chỉ biết mỗi cừu dê bò ngựa lạc đà tuần lộc, chúng coi người lạ cũng là gia súc nên chỉ ngửi thấy là lao đến đợp, không thèm gâu một tiếng để ta còn biết mà phòng tránh, có khi xe dừng mới chỉ thò một chân xuống cỏ đã thấy mõm chó ở cạnh chân. Chó ở các khu dân cư thả rông rất nhiều, toàn thấy chúng đi, nằm ở ngoài đường; ở trung tâm UB thì rất ít chó thả rông.
- Khủng bố: Tháng 9/2013 có kẻ dùng súng săn bắn ở tòa nhà Chính phủ để phản đối.
10. Rác
Người Mongolia có cuộc sống du mục dựa quá nhiều vào thiên nhiên nên tự họ phải có ý thức để bảo vệ môi trường.
Cần mang theo các túi nilon để đựng rác thải.
Không vứt rác lung tung.
Rác được thu gom tập trung để xử lý.
Nói chung là ứng xử với rác như bạn đang trung tâm Singapore.
11. Tắm
Nếu tắm ở hồ, sông, suối: Du khách phải tuân thủ vị trí do người dân chỉ, và cũng không được tắm bằng xà phòng, dầu tắm dầu gội, tốt nhất chỉ tắm nước không. Vì người dân và cả du khách, gia súc đều dùng nước hồ hoặc sông, suối trong sinh hoạt hằng ngày.
Nếu tắm trong Tourist ger có chỗ tắm: Được dùng thoải mái các loại xà phòng, kể cả giặt,… Nhưng loại nước này đều phải thu gom có biện pháp đặc biệt để tránh thấm lại hồ, sông. Nước tắm được thu lại trong bể, thường bể bằng bê tông vì không để thấm vào đất, và trở đi đổ ở nơi khác ở xa. Giá tiền xử lý nước tắm tại chỗ có thể đắt, 40.000-80.000 mnt/5m3 nước tắm thải. Trong khi phân thải của người thì không cần xử lý.
Ở các thành phố, thị trấn nhỏ nếu nơi ở của bạn không có chỗ tắm thì sẽ có nhà tắm công cộng, giá cho mỗi lần tắm khoảng 5.000 mnt. Nhà tắm công cộng thường có thêm dịch vụ khác như giặt, làm tóc, kể cả internet thì mới đủ sống.
Khoảng gần 30% người dân sử dụng nhà tắm công cộng, khoảng 30% tắm tại nhà. Có đến 40% người dân đến tắm ở nhà họ hàng, người quen đang sống trong các khu chung cư. Một số rất ít sẽ tranh thủ tắm ở cơ quan.
Trung bình người Mongolia tắm 1-2 lần mỗi tháng, nhưng thanh niên thì thường xuyên hơn.
3M: Meat, Milk, Mongolia
Một số nét về đồ ăn của Mongolian
Do chỉ có khoảng 1% diện tích đất là trồng trọt, thêm vị trí địa lý và khí hậu quá khắc nghiệt, người Mongolia từ lâu đã có một chế độ ăn uống dựa chủ yếu trên động vật và các sản phẩm của chúng.
1) Đầu tiên phải là thịt và sản phẩm từ thịt (Grey food):
Thịt là chủ yếu, cùng với các chất béo được tiêu thụ nhiều nhất trong những tháng dài của mùa đông, giúp người du mục chống lại được cái lạnh khắc nghiệt.
Các sản phẩm từ thịt được chế biến theo nhiều cách: Khô, bột, luộc, hầm, và làm thành xúc xích.
Một phương pháp nấu ăn rất phổ biến trên thảo nguyên là đặt đá nóng vào bên trong cơ thể của động vật và nấu chín từ trong ra ngoài. Lối sống du canh du cư đã tạo nên cách nướng đá này, theo đó người dân không cần phải mang theo thiết bị nấu ăn nặng khi họ di chuyển đến các đồng cỏ khác.
Con vật sau khi được mổ khô không cần dùng nước, họ dùng dao lột lớp da, tháo khớp xương các loại để thành các miếng thịt nhỏ hơn, lòng cũng được nhồi và nướng, tim, gan cũng nướng…
Đá đã được cho vào lò từ trước đó, giờ đã đỏ rực. Họ lấy chảo gang to, cứ một lớp đá sẽ là lớp thịt đặt vào, có cho gia vị đã hòa với nước, cứ thế cho hết vào chảo và đậy nắp lại, tiếp tục đun nhỏ lửa khoảng 40-60 phút thì bỏ ra ăn.
Khi ăn chỉ dùng tay, có thêm con dao nhỏ để lóc thịt, tháo nốt khớp còn lại, cuối cùng mọi thứ chỉ còn xương, vừa ăn vừa nói chuyện, uống rượu, tất cả vây quanh bếp lò giữa ger.
Nếu có thời gian thì nên thưởng thức món đầu cừu nướng hoặc luộc, có thể luộc bằng sữa. Thường khi thịt con vật xong, họ để đầu lại, cất trong ger chứ không làm để ăn luôn. Họ để nguyên cả đầu trong chậu nhôm hoặc để lên bàn, nhìn khá hoang dại. Ăn gì bổ đấy, ví dụ ăn mồm thì mồm miệng sẽ khéo nên thường dành cho phụ nữ, ăn lưỡi bổ lưỡi,…
Ăn thịt các loại thì nên ăn nướng để cảm giác đỡ ghê hơn là luộc, trừ món ăn là xương thịt hầm với khoai tây, cà rốt. Ăn món nướng thì khô, thịt có mùi thơm, còn ăn luộc thì mỡ, nhướp nháp, mà mỡ cừu, dê thì khá ngấy và nhiều sẽ sợ không nuốt nổi, chưa kể ăn xong không có nước để rửa tay như ở nhà.
Năm loại thịt mà người du mục thường dùng: Cừu, bò yak, bò, dê, lạc đà, ngựa.
Người Mongolia không ăn cá, họ có bắt cá và bán lại cho du khách. Bây giờ ở thủ đô, thành phố có cá bán nhưng rất ít người ăn, chủ yếu cho khách nước ngoài.
Tháng 7 đến tháng 9, người dân thường đi bắt marmot (sóc chuột) để ăn (nướng hoặc luộc).
2) Tiếp theo là sữa, gọi là thực phẩm trắng (White food):
Trong những tháng hè ngắn, người nông dân phải dành nhiều thời gian để chuẩn bị các sản phẩm sữa cho sử dụng trước mắt và đặc biệt cho lưu trữ mùa đông. Phần lớn lượng sữa được thu gom và xử lý để sử dụng được lâu dài.
Người Mongolia tin rằng các sản phẩm sữa sẽ giúp họ làm sạch cơ thể sau khi phải chủ yếu ăn thịt và chất béo trong những tháng mùa đông. Người dân tiêu thụ rất nhiều các loại sữa như sữa chua, pho mát, bơ tươi, sữa khô, sữa ngựa chua…
Sữa từ cừu, dê chỉ có trong khoảng 5 tháng mùa Hè, còn lại 7 tháng rét là không có, trừ bò có thể lấy sữa được đến 10 tháng.
Trong quyển Swiss Made, có chương đầu là “Tất cả bắt đầu từ sữa”, chắc sẽ có người viết tiếp Mongolia Made.
Có rất nhiều sản phẩm sữa khác nhau chỉ có trong từ điển của người Mongolia.
3) Thứ 3 là rau và ngũ cốc:
Rau và lúa mì, lúa mạch cũng không có nhiều do khí hậu khắc nghiệt và sự khan hiếm đất canh tác. Mùa sinh trưởng ngắn, giống cây trồng có chất lượng kém nên trồng trọt không có hiệu quả.
Cây trồng chủ yếu là để đáp ứng các nhu cầu của gia đình và thức ăn gia súc. Còn việc thu hoạch để mang bán thì không thể do khoảng cách quá xa và rộng cùng các tuyến đường giao thông kém phát triển.
Người dân ăn các loại thảo mộc, cây, rau, trái cây, nấm, và các loại hạt; tuy nhiên cũng chẳng đáng là bao, đặc biệt dân nghèo thì không có rau trong các bữa ăn, nếu có chỉ là các loại cỏ cây sinh trưởng trong mùa hè.
Theo một câu chuyện, khi cha của Chinggis mất, toàn bộ đàn gia súc bị mất cắp, mẹ Chinggis đã phải đi nhặt mót những loại cây, hạt các loại để nuôi các con. Loại thức ăn này được gọi là loại 2 và chỉ người nghèo mới phải ăn.
Với việc đô thị hóa bắt đầu vào những năm 1990, thì các loại rau và hoa quả đã được trồng, trồng cả trong các nhà kính ở UB, và nhập khẩu nhiều hơn, phần lớn nhập từ China.
Tuy nhiên, các loại rau quả thì vẫn tập trung ở thủ đô, các thành phố lớn, giá cũng khá đắt so với mức sống của người dân, chúng chưa trở thành một phần thường xuyên trong các bữa ăn thường ngày của đa số người dân, mà chủ yếu phục vụ tầng lớp nhà giàu, trung lưu. Nhiều nhà hàng của China, Korea, Japan, châu Âu đã có mặt ở UB.
Một vấn đề khá hay đang được bàn luận về khẩu phần ăn với nhiều rau quả, kiểu ăn không truyền thống, không bản địa đối với dân du mục. Vì nếu người Mongolia lại thích ăn kiểu này, thì đến lúc nào đó sẽ làm biến đổi gen di truyền của người Mongolia và làm ảnh hưởng đến các vấn đề sức khỏe người dân bởi chế độ ăn uống khác với tổ tiên của họ.
Liên tưởng đến chuyện cưỡi ngựa, có thể trong vài trăm năm nữa, gen cưỡi ngựa của người Mongolia cũng không còn, ngựa cũng hết.
Nói chung, đồ ăn của người Mongolia là đơn giản, trong quá khứ thường chỉ có thịt và sữa, có thể đây là nguyên nhân làm dân số Mongolia không thể phát triển thêm dù xâm chiếm nhiều đất đai. Vấn đề tuổi thọ của người Mongolia thời xưng vương cũng được xếp vào nhóm có tuổi thọ thấp so với các vương triều khác nên không giữ được Đế chế Mongolia lâu dài.
Từ 15 triệu km2, còn 1,5 triệu km2
Mongolia 1,5 triệu km2 = France + UK + Germany + Italy
Mongolia với diện tích 1.565.000 km2 (thời trên đỉnh cao quyền lực gấp 10 lần, là 15 triệu km2), đứng thứ 19 thế giới, gấp 3 lần nước France, xếp trước Peru, Chad và sau Libya, Iran, nhỏ hơn một ít so với diện tích bang Alaska (USA).
Là quốc gia không giáp biển lớn thứ 2 thế giới, sau Kazakhstan. Do vị trí biệt lập nên rất dễ trở thành nơi trú ngụ, ẩn náu của các tổ chức khủng bố.
Dân số 2,9 triệu nên là nước có mật độ dân số thấp nhất thế giới với 2 người/km2 (đã làm tròn số, chính xác hơn là 1,85), trước năm 1998 thì chỉ 1 người/km2.
Dân số Mongolia tương đương tỉnh Nghệ An-Việt Nam, mật độ dân ở Nghệ An là 177 người/km2, gấp 100 lần Mongolia.
Riêng UB: Dân số 1,1 triệu, 5.000km2 đất, thì mật độ 220 người/km2.
Trong tổng số 1.565.000 km2 thì diện tích mặt nước là 11.000km2, còn lại là diện tích mặt đất.
So sánh với một số quốc gia khác như của Botswana, Libya, Suriname, Canada, Guyana, Mauritania, Iceland, Australia, Namibia, Greenland với mật độ dân số tương ứng là: 3,71 người/km2, 3,55, 3,50, 3,49, 3,42, 3,41, 3,08, 2,91, 2,67, 0,03; và xếp hạng thế giới là: 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 213.
Mongolia đứng thứ 212 (mật độ 1,85) thế giới về mật độ dân số, xếp thứ 210 (2,91) là Australia, 211 (2,67) là Namibia (Châu Phi), 213 (0,03) là đảo Greenland (Đan Mạch) băng giá. Nói chung vẫn tự hào là mật độ dân số Mongolia đứng thứ 212/213 nước xếp hạng, hơn mỗi Greenland ở Bắc cực.
Tính ngược lại thì mỗi người dân Mongolia sở hữu 0,5km2, hay một mảnh đất mỗi chiều 700mx700m, và đứng thứ 2 thế giới, thứ 1 là Greenland với 38km2/người.
Do gần 50% dân số Mongolia tập trung ở thủ đô UB, nên tính ra khoảng 1,5 triệu dân trên 1,5 triệu km2 mà thôi, như vậy mật độ là 1 người/1 km2.
GDP bình quân đầu người (tính theo sức mua tương đương PPP) của Mongolia là 5.900USD, xếp hạng 142 thế giới. GDP bình quân đầu người (PPP) này so với một số nước: Armenia, Angola, Samoa, Jordan, Georgia, Swaziland, Ma-rốc, Bolivia, Guatemala, Indonesia với GDP tương ứng là: USD 6.300, 6.300, 6.200, 6.100 , 6.100, 5.700, 5.500, 5.500, 5.300, 5.200; xếp hạng: 137, 138, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146, 147.
Theo số liệu của UN, nói chung đa số các chỉ số của Mongolia đều nằm ngoài top 100. Chỉ số tăng trưởng GDP đứng thứ 7 với 11,8%, sau China.
Năm 2013, GDP đầu người của Việt Nam theo PPP là 4.000USD, xếp hạng 157, Mongolia đứng thứ 142. GDP đầu người của Mongolia cách tính thông thường là 3.600USD.
Năm 2000, GDP đầu người của Việt Nam theo PPP là 2.100USD, Mongolia là 3.100USD. Những năm trước 2004, khoảng cách chênh lệch luôn luôn khoảng 1.000USD, nhưng nay có vẻ tăng hơn với chênh lệch đến 2.000USD (năm 2013: 5.900-4.000=1.900USD).
Thu nhập gia đình trung bình hằng tháng (gia đình 3-4 người, bố mẹ và 1-2 con): Năm 2006 khoảng 200.000mnt thì đến 2012 là 700.000mnt (8.000.000 vnd).
Tổng sản phẩm quốc nội GDP tính theo PPP của Mongolia là 17 tỷ USD-đứng thứ 139, Việt Nam là 359 tỷ USD-đứng thứ 37.
Năm 1949, China mới công nhận nước Mongolia.
Ngày 17/11/1954, Mongolia thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam. Hội Hữu nghị Việt Nam-Mongolia được thành lập 30/11/1984, trụ sở đặt tại Sài Gòn. Tháng 7 hằng năm là ngày gặp mặt của Hội.
Năm 1961, Mongolia trở thành một thành viên của UN.
Năm 1987, Mongolia thiết lập quan hệ ngoại giao với USA.
Mongolia gia nhập WTO năm 1997.
Trước năm 1990, Mongolia đã đào tạo cho Việt Nam trên 100 cán bộ khoa học kỹ thuật đại học và trên đại học.
Hiện nay, VIE-MGL duy trì việc trao đổi sinh viên theo Hiệp định mới ký năm 2006, mỗi năm Việt Nam nhận 15-20 sinh viên, thực tập sinh nước bạn sang học và thực tập.
Nhiều người Việt đang sống tại Mongolia, chủ yếu ở UB với nghề sửa xe máy, oto. Nếu ai giỏi nghề này hoặc muốn xuất khẩu lao động thì có thể tìm hiểu kĩ hơn. Biết đâu sẽ có người lái xe và hướng dẫn viên là người Việt cho dân phượt Việt.
Mongolia của China hay China của Mongolia
Đất đai ở thủ đô UB hay một số thành phố lớn, như Darkhan, Erdernet,… mới do nhà nước sở hữu, nhưng đấy cũng chỉ là tạm gọi nội đô thôi, đất ở đây sẽ được mua bán và khá đắt, kiểu như thành phố lớn ở Việt Nam. Còn lại toàn bộ đất đai là sở hữu toàn dân. Người dân muốn du mục đến đâu, cắm lều, làm hàng rào (thường bằng cây và tấm phản gỗ), thả gia súc… thì đấy là đất của mình, gọi người nhà nước đến, chỉ đất này là của ta, nhà nước sẽ cấp ngay giấy xác nhận sở hữu, thích bao nhiêu hecta thì cứ cắm hàng rào, chỉ sợ không đủ sức thôi.
Khi người chán, vật nuôi chán, muốn chuyển vùng khác thì lại cho đồ lên oto, lùa gia súc đến vùng khác để lại tiếp tục cuộc sống các thế hệ du mục, hầu như người dân, gia đình du mục nào cũng đã có oto, xe máy cũng khá nhiều giúp người dân di chuyển tiện lợi hơn cũng như có thể dùng để chăn gia súc trên cách đồng bằng phẳng.
Khí hậu khắc nghiệt thì bắt buộc phải có oto, mà vào mùa đông thì oto cũng không thể di chuyển được vì điều kiện an toàn không cho phép do băng tuyết phủ kín mọi thứ, chỉ còn máy bay là phương tiện duy nhất di chuyển đến các địa điểm cách xa nhau. Nhưng cũng không dễ để đi máy bay, vẫn có những trận bão, gió mạnh không cho phép máy bay khởi hành hay hạ cánh.
Đi du lịch vào mùa đông cũng có điểm hay nhưng khá rủi ro. Bạn có thể đi oto với bánh xe cuốn xích tăng bám đường hay quãng đường ngắn hơn thì dùng ngựa, xe máy, lúc này bạn có thể đi vào những nơi mà mùa hè không thể đến được do không có phương tiện phục vụ, như đi qua mặt hồ đã đóng băng dày cả mét, hay vùng thảo nguyên không thể đi được bằng oto vào mùa hè nhưng mùa đông thì mặt băng chính là đường.
Vào cuối thế kỷ 17, hầu hết lãnh thổ Mongolia bị sáp nhập và chịu sự đô hộ của Mãn Thanh-China. Mongolia tuyên bố độc lập năm 1911 sau cách mạng Tân Hợi của Tôn Trung Sơn ở China. Đến năm 1921, Mongolia, nhờ Liên xô, đã chính thức tách khỏi Trung Quốc và chịu sự quản lý của Liên xô trong khoảng 1924-1990. Năm 1989, Liên xô và Đông Âu sập, chế độ thân Nga ở Mongolia sụp theo bởi các cuộc nổi dậy khá hòa bình của dân chúng năm 1991. Năm 1992 Mongolia chuyển sang thể chế cộng hòa nghị viện và kinh tế thị trường. Hiện có khoảng 18 đảng phái hoạt động ở Mongolia.
Mongolia có khoảng 70 năm (1921-1991) là đồng minh với Nga, lúc này thì rời xa China, dù cũng là chế độ cộng sản. Thời gian này thì lịch sử Mongolia cũng như là một phần lịch sử nước Nga hay chính xác là Liên xô, cho đến năm 1990 thì Liên xô rút mới quân đội ra khỏi Mongolia.
Ở UB có bảo tàng tái hiện các hình ảnh lịch sử của Mongolia thời hiện đại, dù là Mongolia nhưng có nhiều điểm rất quen thuộc như ở Hà Nội (cũng có thời của Liên xô cũ) chúng ta, nhiều hiện vật cùng các bức ảnh đen trắng đã cho ta biết về thời buồn vui đó.
Người Mongolia bị người Liên xô cũ áp đặt ăn bằng dao dĩa, nên ngày nay có khi chỉ thấy họ cầm duy nhất một dĩa hoặc thìa.
Ở đâu cũng có thể bắt gặp bản đồ Mongolia với thủ đô là Bắc Kinh-Trung Quốc. Người dân nơi đây luôn luôn sống trong tự hào dân tộc, chỉ tiếc là hiện nay thì đất nước lại đang bị người China kiểm soát, trước kia thì là người Nga. Cùng với China thì South Korea cũng đang ra tăng ảnh hưởng tại đất nước này, đặc biệt ở các khu vực giàu tài nguyên thiên nhiên và ở thủ đô UB, có điều gì đó giống Việt Nam.
Người Mongolia không thích China, cũng gần giống như Việt Nam. Đã có một số tổ chức không chính thức kiểu phát xít nhằm chống dân China sống ở Mongolia. Ngay như ở nước ngoài, ở Việt Nam thì người Mongolia cũng bài China và ngược lại.
Nhưng không thể bài China được, vẫn phải làm ăn với họ. Chính phủ có chính sách quy định khá chặt chẽ số lượng người China sống thường trú ở Mongolia. Nhưng hiện nay ở UB thì các công ty xây dựng của China đang khá nhiều, người Mongolia thì không làm và cũng không đủ để làm nghề xây dựng, nên bắt buộc công nhân China phải vào Mongolia để làm việc, tuy nhiên đều phải sống riêng biệt, tách với người dân Mongolia.
Ngay như cờ Trung Quốc ngày nay có 5 ngôi sao-Ngũ Kỳ là chỉ đến người: Mãn, Hán, Mông, Tạng, Hồi; thì Mông là Mông Cổ.
Mongolia là nước xã hội chủ nghĩa thứ 2 trên thế giới, sau Liên xô cũ
Năm 1917 Cách mạng Tháng Mười Nga có nhà nước xã hội chủ nghĩa đầu tiên, và đến năm 1921 thì nhà nước Mongolia ra đời, được coi là nhà nước xã hội chủ nghĩa thứ 2 trên thế giới.
Ngôn ngữ chính ngày nay (còn cổ đại có thể khác) là Mongolian (hay là Khalkha Mongol, chiếm 90%) cùng tiếng Turkic và Russian; English cũng bắt đầu được sử dụng khá nhiều ở UB và trong thời gian tới có thể thay thế tiếng Nga để trở thành ngôn ngữ thông dụng thứ hai, tiếp đó là tiếng của China, Korea và Japan.
Chỉ người Mongolia ở Inner Mongolia mới dùng chữ Mongolia cổ hay truyền thống (dạng chữ như xoắn xít như sợi mỳ tôm), khác với hệ chữ Kirin đang dùng trong Mongolia. Trước kia thì ngôn ngữ chính có tên Khalkha (hay Halha) là tên dân tộc chính ở Mongolia, Khalkha tương tự như dân tộc Kinh ở Việt Nam.
Ngày nay, bảng chữ cái Mongolia có 35 ký tự, theo hệ chữ Kirin, mẫu tự nhìn giống chữ của Nga hay Liên xô (USSR) cũ, nhưng đọc thì nghe như tiếng Hy Lạp(?) chứ không phải như tiếng Liên xô. Chữ viết này chỉ mới có từ thời Liên xô cũ, do lãnh tụ thời đó là Choibalsan (1895-1952) áp đặt.
Chữ viết hiện nay chỉ lớp thanh niên dùng (bắt đầu từ 1922), tình trạng tương tự ở Việt Nam, các sách chữ cổ Mongolia đều không còn người đọc để truyền lại. Khoảng 40% dân Mongolia theo Phật giáo Tây Tạng, họ phải học chữ Tây Tạng để đọc sách Phật. Nhưng cũng 40% dân số là vô thần.
Nhóm ngôn ngữ Turkic nói bởi các dân tộc Turk bao gồm nhiều ngôn ngữ, trong đó ngôn ngữ lớn nhất là tiếng Turkish (Thổ Nhĩ Kỳ), theo tiếng China thì phát âm ra Hán Việt là Đột Quyết.
Hiện nay có Hội đồng hợp tác các quốc gia nói tiếng Turkic gồm: Azerbaidjan, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Turkey. Hội đồng được thành lập 10/2009, hội nghị lần đầu năm 2011, lần thứ hai năm 2012. Cộng đồng người Kazakhstan chiếm 4% dân số Mongolia (116.000 người) nói ngôn ngữ Turkic.
Người Việt sang học tập ở Mongolia theo chương trình trao đổi nhà nước. Có một số người Việt ở UB và một vài thành phố như Darkhan, Erdenet. Họ chủ yếu làm nghề sửa chữa xe oto. Ở UB cũng có nhà hàng người Việt. Trên đường thường bắt gặp các biển tên Việt Nam theo chữ tiếng Nga ở các nơi sửa xe, những ai học qua Tiếng Nga đều nhận dạng được, như chữ đầu V là B: Bietham, h=n.
Mongolia có khoảng 20 dân tộc chung sống, chiếm số đông là 2 dân tộc chính:
- Khalkha (94%) (như người dân tộc Kinh ở Việt Nam). Các nhà nghiên cứu còn chia tiếp Khalkha thành ba nhóm tộc chính và các nhóm nhỏ hơn dựa trên đặc điểm văn hóa.
- Kazakhstan nói tiếng Thổ (Turkic) (4%), tất nhiên phải kể đến cả Russian, Chinese, giờ thêm Korean và Japanese. Sau năm 1990 thì người Russia cũng dần rút hết về nước.
Có tài liệu cho rằng chính Thành Cát Tư Hãn là người đã chia người Mongolia thành các nhóm dân tộc khác nhau.
Người Khalkha (Mongol) coi mình là hậu duệ chính thức của Thành Cát Tư Hãn. Ngôn ngữ người Khalkha dùng chính thức ở Mongolia.
Muốn tìm hiểu về các dân tộc ở Mongolia, bạn đến bảo tàng ở thủ đô UB, gần quảng trường chính Sukhbaatar, mua vé vào cửa, muốn chụp ảnh phải mua vé riêng. Một trong những ấn tượng của bảo tàng này là trưng bày khá chi tiết trang phục của các dân tộc, cùng các số liệu thống kê về dân số.
Theo tài liệu khác thì dân tộc ở Mongolia là: Khalkh (Mongol) 81,9%, Kazak 3,8%, Dorvod 2,7%, Bayad 2,1%, Buryat-Bouriates 1,7%, Zakhchin 1,2%, Dariganga 1%, Uriankhai 1%, dân tộc thiểu số khác 4,6%.
Người Kazakh sống gần như tách biệt với phần còn lại của đất nước, họ sử dụng ngôn ngữ riêng, ở cả cơ quan chính quyền địa phương. Hiện nay họ “chiếm” tỉnh Bayan-Olgiy ở phía cực tây đất nước, với thủ phủ là thị trấn Olgiy, giáp China và Russia, cách biên giới Kazakhstan chỉ 38km.
Trừ người Kazakhstan có đặc điểm khá khác biệt (Hồi giáo, ngôn ngữ Turkic), các dân tộc khác ở Mongolia đều cùng có nền văn hóa đồng nhất, chỉ khác nhau về chi tiết như các biến thể nhỏ về chữ viết, văn hóa, trang phục dân tộc.
Người Kazakh có loài ngựa rất nổi tiếng và là thợ săn thiện chiến với đại bàng săn mồi.
Phái Vô thần
Ảnh hưởng của phật giáo: Thế kỷ 16 và 17, Mongolia chịu sự ảnh hưởng mạnh mẽ của Phật giáo Tây Tạng (Phật giáo Mật Tông).
Khoảng 50% dân số theo Phật giáo Tây Tạng tức 1,4 triệu tín đồ, 40% được coi là vô thần, 6% theo Shaman giáo và Thiên chúa giáo, và 4% là các tín đồ Hồi giáo. Theo tài liệu khác lại có: Phật giáo (Buddhist) 53%, Hồi giáo (Muslim) 3%, Thiên chúa (Christian) 2,2%, Shaman giáo (Shamanist hoặc Tengrism) 2,9%, tôn giáo khác 0,4%, và vô thần là 38,6%.
Shaman giáo dù ít nhưng thực tế lại rất nhiều, có thể đến 99% người Mongolia vẫn tin vào nó, như ở Việt Nam người dân vẫn thường ngày đi xem tử vi, xem ngày tốt xấu,…
Vô thần
Phái Vô thân ở đâu ra? Có thể coi Mongolia có 3 tôn giáo chính xuất hiện lần lượt theo thời gian là: Shaman giáo (thần linh); Phật giáo, Phật giáo Tây Tạng; và Vô thần.
- Shaman giáo (thần linh) có từ lâu đời, trước cả thời Thành Cát Tư Hãn cho đến thế kỷ 13, ngày nay vẫn nhiều người tin theo Shaman giáo vì đây là vấn đề thuộc về tâm linh hơn một giáo phái.
- Phật giáo, Phật giáo Tây Tạng: Thế kỷ 13 đến trước năm 1920 (thế kỷ 20).
- Năm 1920-1990: Triệt hạ các loại tôn giáo, tất nhiên phật giáo bị thiệt hại nhất. Nhóm vô thần xuất hiện từ thời điểm này và ngày càng nhiều cho đến hôm nay.
Hiện các phái đang khá lo lắng về nhóm vô thần chiếm đến gần 40% dân số Mongolia. Các giáo phái đang tăng cường sức mạnh để lôi kéo những người vô thần. Có thể một ngày nào đó, nhóm vô thần nổi dậy làm cách mạng và tiêu diệt các tôn giáo khác.
Phật giáo
Trước thế kỷ 13 thì chỉ có Shaman giáo (Thần linh).
Thế kỷ 13, dưới triều đại của Hốt Tất Liệt, Phật giáo được tôn sùng là quốc giáo, cho đến thế kỷ 16 khi người Mãn Thanh đô hộ (người Mãn ủng hộ Phật giáo Tây Tạng) thì hầu như toàn thể người dân Mongolia đều theo đạo Phật.
Một số nhà nghiên cứu đã chỉ ra việc Mongolia theo Phật giáo cũng là bị áp đặt về chính trị và quân sự để kìm giữ người Mongolia, tránh lặp lại Đế chế Mongolia một lần nữa. Việc nhà nào cũng có người theo Phật giáo, thành phố nào cũng có tu viện từ hơn 800 năm qua thì tự nhiên cả Mongolia sẽ trở nên hiền hơn, bớt hung hãn đi rất nhiều so với tổ tông của họ, trừ những năm 1922-1990 thì tu viện bị phá gần hết, nhà sư bị bức hại rất nhiều, như diệt chủng, đến 1990 thì còn lại khoảng đâu 100 tăng sĩ mà thôi.
Việc theo Phật giáo Tây Tạng đã làm cho Mongolia tự suy yếu và dẫn đến bị cai trị một cách dễ dàng, đến nay có thể thấy là không thể đứng được trên đôi chân chính mình. Có thể thấy tương tự như Myanmar hay Campuchia, và đặc biệt là Tây Tạng, cùng một số nước sùng đạo. Tây Tạng không có quân đội, mọi thứ của cải vật chất có được đều để làm chùa, tu viện và phục vụ lại nhu cầu tâm linh.
Phật giáo Tây Tạng phát triển mạnh mẽ ở Mongolia sau khi thế kỷ 16, các tu viện được xây dựng trên khắp đất nước. Ở thế kỷ 16-17, các tăng lữ đã thành công trong việc thiết lập quyền lực chính trị và giới quý tộc Mongolia đã lợi dụng các tăng lữ để xác lập quyền tiếp tục cai trị đất nước và người dân. Các tăng lữ tiếp tục duy trì quyền lực và giành được quyền kiểm soát một phần ba dân số của cả nước.
Đến năm 1911, khi chính quyền nhà Mãn Thanh kết thúc cai trị ở Mongolia thì các tu viện vẫn hoạt động như một thực thể chính trị ở Mongolia.
Nhưng đến năm 1924, với sự thành lập chính quyền Mongolia thân Liên xô, lúc này chính phủ Mongolia chính thức bắt đầu loại bỏ tôn giáo. Đến cuối năm 1938, chỉ còn duy nhất một tu viện còn tồn tại là Gandan. Ai đến UB cũng phải ghé thăm tu viện này, trong tu viện có bức tượng phật đứng khổng lồ… là tượng phật (Janraisig Statue) nặng 19 tấn với lõi đồng, ngoài dát vàng, đá quí từ khắp trong nước quyên góp. Tượng được dát hơn 75.000 miếng vàng 5x5cm, hơn 300 viên đá quí ở trán, hơn 2.200 viên đá quí khác gắn trên vương miện, 500m lụa của Ấn độ chu quần áo.
Tu viện Gandan (Gandantegchinlen), thành lập năm 1835 ở UB, trên đồi Dalkha, mở cửa trở lại vào năm 1944 dưới sự giám sát chặt chẽ của chính phủ, và cũng chỉ được hoạt động ở trong nước mà thôi. Đến năm 1970, Đại học Phật giáo Mông Cổ được thành lập tại Gandan. Thư viện Gandan cũng đang bảo quản một bộ Đại Tạng Mông cổ (Gangiur) gồm 108 quyển mà vào giữa thập niên 1970, đã cho ấn hành 200 bản sao duy nhất để phân phối cho các thư viện đại học lớn trên thế giới.
Hiện nay, tự viện vẫn còn một tàng kinh các chứa hơn 50 ngàn bộ kinh sách Phật giáo.
Ngày nay, đã có 200 tu viện trên khắp cả nước, mỗi tỉnh có ít nhất là một tu viện, UB có nhiều tu viện nhất. Ở Gandan có khoảng 400 nhà sư và rất nhiều …chim bên ngoài.
Dalai Lama đã đến UB vài lần, lần mới nhất năm 2002 hay 2006 gì đó.
Trở ngại rất lớn cho truyền bá Phật giáo Tây Tạng là phải học bằng chữ Tây Tạng, không khác gì bắt người Việt Nam bây giờ học chữ Nôm, chữ Hán ngày xưa.
Shaman giáo:
Đây là một tôn giáo hay không thì có thể còn nhiều tranh luận, vì có thể được gọi là văn hóa dân gian, văn hóa tâm linh, văn hóa dân gian có yếu tố tâm linh, thần linh.
Người Mongolia cũng có truyền thống về Saman giáo. Saman giáo cho rằng tất cả mọi người, động vật, và các thực thể khác đều có thể kết nối với các thế lực siêu nhiên, thiên đàng và hạ giới có thể giao tiếp với nhau.
Thầy phù thủy (Shaman), gọi là pháp sư cho hay hơn hoặc là thầy đồng, ông đồng bà cốt ở Việt Nam, hay thầy mo,… giữ một vị trí quan trọng trong các nghi lễ, người này là cầu nối giữa con người và thần linh, tiếp cận đến thế giới tâm linh. Họ có khả năng diễn xướng (kiểu hát văn và nhảy đồng) và ngoại cảm. Có thể họ như là người múa đồng, gọi hồn ở Việt Nam, hay nhà ngoại cảm, hay người được cô thương, thánh nhập vào, hoặc sau bị ốm thập tử nhất sinh thì trở thành Shaman,...
Cũng như Phật giáo, sau năm 1990, Saman giáo đã gia tăng trở lại và dần phổ biến, nhiều người Mongolia đã và đang tìm cách khơi lại truyền thống và bản sắc văn hóa của Mongolia thông qua Saman giáo.
Rất nhiều phong tục và truyền thống vẫn còn lưu giữ đến lúc này. Người dân ngày nay vẫn thường đến gặp các pháp sư để xin chỉ dẫn trong mọi công việc. Điều này có vẻ rất tương đồng với người dân Việt Nam.
Hầu như ở mọi nơi, đặc biệt các vùng quê, đều có thể thấy một cây gậy (Cây Mẹ) cắm vào giữa đống các viên đá, người Mongolia gọi là Ovoo hoặc Oovoo (Pile of Stones). Đống đá là người dân tự nhặt từng viên đá và đắp thành, có nơi nhỏ nhưng có nơi đắp nhiều nên thành như đồi đá nhỏ.
Ovoo được thấy ở những địa điểm mà người dân tin là linh thiêng, nơi mà tổ tiên của họ, trời, núi, đất và nước được cho là hội tụ về. Lễ hội Ovoo cũng được tổ chức trên khắp đất nước nhưng không theo lịch cụ thể mà tự phát.
Cây gậy này được quấn rất nhiều miếng vải, chủ yếu là màu xanh (xanh nước biển đậm, gọi là khadag), có thể màu vàng, màu đỏ, trắng, nhưng ít hơn, vì màu đỏ và màu đen là màu của tang lễ, có thể có dây treo xung quanh để buộc khăn hoặc khăn để trực tiếp lên đá. Có nơi không có đá thì họ dùng các cây thông dựng chụm đầu vào nhau. Vải, khăn màu xanh được các pháp sư giải thích là tượng trưng cho thiên đàng và hòa bình.
Nếu là du khách, khi gặp Ovoo thì nên đi 3 vòng theo chiều kim đồng hồ, đặt một viên đá hoặc một khăn màu xanh lên đó. Thông thường, người dân sẽ để lại các thực phẩm, nước, và thậm chí cả rượu và tiền bạc.
Vị thần tối cao trong tâm linh người Mongolia là Trời (God of Sky), được gọi là Tenger.
Phật giáo, dù không chính thức, nhưng được thừa nhận như tôn giáo truyền thống quốc gia. Hiến pháp yêu cầu tách bạch giữa nhà nước và tôn giáo, nhưng đạo Phật vẫn được ngầm định là chiếm ưu thế để trở thành quốc giáo chính thức, vì lo sợ Thiên chúa giáo phương Tây, nơi nhiều tiền, sẽ xâm lấn dần các giá trị truyền thống của dân tộc Mongolia.
Các tôn giáo khác không được đề cập trong bài viết này.
Than đá là quan trọng nhất
Người Mongolia không sản xuất gì nhiều, vẫn chỉ là hàng hóa dựa vào đàn gia súc như len động vật, da, thịt... Muốn phát triển, chắc chắn không thể dùng phân gia súc phơi khô làm nhiên liệu cho ngành công nghiệp nặng.
Ngành khai thác mỏ vẫn luôn một trong những ngành nghề nhiều tham nhũng nhất ở Mongolia.
Khoáng sản tự nhiên: Than, đồng, molybdenum, vonfram, thiếc, niken, chì, kẽm, fluorit, vàng, bạc, sắt, uranium… Xăng dầu thì nhập 100%: 95% từ Russia và 5% từ China, có thể đã có thay đổi. Dầu thô thì Mongolia có khai thác và xuất khẩu.
Vàng và đồng được cho có trữ lượng ước giá trị khoảng 5 tỷ USD, uranium khoảng gần triệu tấn.
Chỉ số về môi trường đầu tư của Mongolia là 76 (1 là tốt nhất), xếp hạng 110 thế giới. Mặc dù số thủ tục cần làm để khởi nghiệp là 5 (New Zealand chỉ có 1 thủ tục), thời gian cần thiết để bắt đầu kinh doanh là 11 ngày, gần tương đương với Anh, Pháp, và ngay cả với USA, nhưng New Zealand thì vẫn vô địch thế giới vì chỉ có 0,5 ngày.
Sau đây là 39 mỏ khoáng sản quan trọng ở Mongolia, phân bố khá đều trên toàn lãnh thổ, nhưng có thể thấy vùng nào nhiều dân sinh sống thì vùng đó chắc chắc có mỏ gì đó:
1) Mỏ than đá Ulaan-Ovoo (tỉnh Selenge), cách biên giới Nga 17km, cách UB 430km đường sắt. Người Nga tìm ra mỏ năm 1970, trữ lượng 280 triệu tấn than đá chất lượng cao.
2) Mỏ than đá OvdogHudag (Dundgovi), trữ lượng 320 triệu tấn, đã và đang khai thác từ thời Liên xô cũ.
3) Mỏ than đá Bayanteeg (Uvurkhangai), cách UB 560km, trữ lượng 30 triệu tấn, được tìm thấy năm 1961 và bắt đầu khai thác năm 1978.
4) Mỏ than NuurstKhotgor (Uvs), là loại than nhiệt (thermal coal), trữ lượng 110 triệu tấn, do công ty của South Korea (51%) khai thác từ 2011. Đây là mỏ than lộ thiên, diện tích đã khai thác là 130 km2, dự đoán còn có thể lớn hơn, nếu dự đoán thành sự thực thì đây có thể là một trong những vựa than lớn nhất thế giới.
5) Mỏ than đá KharTarvagata (Uvs), 23 triệu tấn, khai thác từ 1964.
6) Mỏ than nhiệt Aduunchuluun (tỉnh cực đông Choibalsan), chỉ cách thủ phủ tỉnh này 6km, cách UB 665 km, cách biên giới Nga-Trung 100km. Trữ lượng 430 tấn, phát hiện 1951 và khai thác 1955.
7) Mỏ than nhiệt TevshiinGovi (Dundgovi), 930 triệu tấn, là mỏ lớn thứ 2 sau mỏ Tavan Tolgol, khai thác từ năm 1990.
8) Mỏ than nhiệt Talbulag (Sukhbaatar), 10 triệu tấn, khai thác từ năm 1970.
9) Mỏ than đá Chandgana Tal (Khentii), chỉ cách thủ phủ Murun 25km về phía đông, phát hiện năm 1941, khai thác từ 1967, trữ lượng 1,2 tỷ tấn.
10) Mỏ than nhiệt KhuutiinKhonkhor (Dundgovi), trữ lượng 100 triệu tấn, được tìm thấy 1954 và 1980.
11) Mỏ than nhiệt Khuut (Dornod), được tìm thấy 1973-1979, khai thác trung bình 120.000 tấn/năm.
12) Mỏ than đá Nalaikh, đây được công nhận là mỏ than đá đầu tiên ở Mongolia (1920), đã đóng cửa tháng 1/1995 bởi điều kiện khai thác kém. Trữ lượng 75 triệu tấn, đã khai thác 25 triệu tấn.
13) Bãi than đá Alagtogoo (Dornogovi), sản lượng 250.000 tấn/năm, khai thác từ 1998.
14) Mỏ than nâu Zeegt (Gobi-Altai), trữ lượng 93 triệu tấn, chiều dày lớp than 16m, được phát hiện từ thời Liên xô cũ, dự kiến khai thác từ 2014.
15) Mỏ than đá Mogoingol (Khuvsgul), cách Morun 223 km về phía tây, được phát hiện năm 1967-1970, hoạt động khai thác từ 1971, trữ lượng 16 triệu tấn.
16) Mỏ than đá Saikhan-Ovoo (Bulgan), phát hiện 1987-1999 với trữ lượng 35 triệu tấn.
17) Mỏ quặng sắt Bargilt (Khentii), cách UB 280km, trữ lượng 30 triệu tấn.
18) Mỏ than nâu Tugrugnuur (Tuv), cách UB 130km, trữ lượng 3 tỷ tấn.
19) Mỏ vàng Narantolgoi (Tuv), cách UB 120km, trữ lượng 22 tấn.
20) Mỏ vàng Tavt (Bulgan), cách UB 540 km, phát hiện 1986, trữ lượng 130 tấn và 370 tấn bạc.
21) Mỏ quặng sắt Tumurtolgoi (Darkhan-Uul), cách UB 230km về phía tây bắc. Đây cũng là nơi có nhà máy thép đầu tiên của Mongolia, được phát hiện năm 1960.
22) Mỏ thiếc, vonfram Bayandavaa (Tuv), trữ lượng ít với khoảng 500 tấn.
23) Mỏ thiếc, vonfram Ulaan-Uul (Bayan-Ulgii).
24) Mỏ thiếc, vonfram Janchivlan (Tuv).
25) Mỏ thiếc, vonfram Tsagaandavaa (Tuv), cách UB 76km.
26) Mỏ bạc Mungun-Undur (Khentii), cách UB 310km về phía tây bắc, trữ lượng 500.000 tấn.
27) Mỏ đồng, kẽm Khukh Adar (Bayan-Ulgii), trữ lượng: 98.000 tấn đồng, 44.000 tấn chì, 18.000 tấn kẽm
28) Mỏ Shavriin Tsarampyrope: Đá ngọc thạch (Garnet), được tìm thấy ở nhiều vùng từ năm 1974-1977.
29) Mỏ muối Shuden Uul (Uvs), phía bắc hồ Uvs, là một trong những mỏ muốn lớn nhất thế giới, trữ lượng có thể đủ dùng cho toàn châu Á trong vài năm.
Mỏ được tìm thấy năm 1973 và khai thác từ 1974. Tuy nhiên người dân bản địa đã dùng muốn này từ 300 năm trước. Đây là mỏ muốn cổ nhất ở Mongolia, lớp muối dày 9-50m, trữ lượng 73 triệu tấn.
30) Mỏ đá vôi Shiree Uul (Dundgovi), là một trong 4 mỏ đá vôi lớn nhất của Mongolia, được tìm thấy từ năm 1958-1960, và tiếp đó trong các năm 1985-1986, trữ lượng 5 triệu tấn.
31) Mỏ than nâu Uvdug Khudag (Dundgovi), trữ lượng 120 triệu tấn.
32) Mỏ than nâu Tsaidam Lake (Tuv), trữ lượng 7 tỷ tấn, cách UB 117 km.
33) Mỏ zeolite Tsagaan Tsav (Dornogovi): Là khoáng chất alumin-silicates ngậm nước với chất natri, kali, canxi và bari. Cách UB 540 km, trữ lượng 180 triệu tấn.
34) Mỏ phốt pho Mankhan Uul: Mongolia là một trong 10 quốc gia giàu phốt pho nhất, chiếm 5% tổng trữ lượng thế giới 155 tỷ tấn. Phốt pho được tìm thấy ở các khu vực Khuvsgul và Zavkhan những năm 1974-1988 với 1,6 tỷ tấn.
35) Mỏ phốt pho Ongilog Lake (Khuvsgul), phía tây hồ Khuvsgul, trữ lượng 1,5 tỷ tấn. Để đảm bảo nguồn nước nên mỏ này gần như không được khai thác.
36) Mỏ đá (spar) Khongor (Dornogovi), được tìm thấy trong thời Liên xô cũ.
37) Mỏ đất hiếm Lug River (Dornogovi), cách UB 750 km, trữ lượng 6,6 triệu tấn cho cả vùng Lug River, MushgiaKhudag, Khotgor và Khalzanburgedei.
38) Mỏ chì, kẽm Ulaan (Dornod), trữ lượng 40 triệu tấn, gồm cả vàng, đồng, bạc, uranium... Mỏ này được phát hiện năm 1986.
39) Mỏ chì, kẽm Tsav (Dornod), một trong các mỏ chì kẽm lớn nhất Mongolia, 120.000 tấn kẽm.
“Quê tôi đất cày lên sỏi đá” vẫn còn hơn Mongolia không thể cày
Mongolia có thể chia 5 vùng địa lý: Bắc, Trung tâm, Đông, Tây và Gobi. Phía Nam chính là Gobi.
Một phần lớn đất ở Mongolia không thể trồng trọt, đất có khả năng canh tác chỉ 0,4%.
Khu vực trung tâm miền trung đất coi như đã bị hỏng do đô thị hóa. Toàn bộ một nửa phía dưới và khu vực miền tây của Mongolia với diện tích gần 50% (700.000 km2/1.560.000 km2) là đất đã bị khô cằn, suy thoái, dễ bị tổn thương. Miền bắc cùng khu vực miền đông là đất còn canh tác được.
Mùa sinh trưởng cây trồng rất ngắn chỉ 70-130 ngày/năm, tùy thuộc vào vị trí và độ cao các vùng mà sương băng giá có thể hủy diệt đến 30% các loại cây trồng. Cây trồng chủ yếu là cây có củ (khoai tây), lúa mì, rau vườn, chủ yếu tự cung tự cấp, bao gồm các loại rau nhà kính gần Ulaanbaatar, và cỏ thức ăn gia súc. Sản xuất nông nghiệp chủ yếu là chăn nuôi có đàn gia súc như cừu, ngựa, lạc đà, bò và dê; có thể tuần lộc ở vùng phía bắc vào mùa đông.
Có rừng nhưng lâm nghiệp không có gì đáng kể, tương tự là thủy sản dù khá nhiều hồ, và cả lông thú dù đàn gia súc nhiều. Chỉ dê nuôi làm len cashmere là có giá trị xuất khẩu. Những bộ lông thú cũng được bày bán trên đường ra vào quanh thủ đô UB.
Bữa ăn của người Mongolia thường ít rau là thế, chỉ toàn thịt và thịt, hết dê là cừu, là ngựa, bò… Nhưng cần rau thì ra siêu thị mua cũng có đủ, tuy nhiên đấy là ở thành phố hoặc vùng có đông người dân (cụm dân cư), còn cứ lang thang như phượt thì chỉ có ăn cỏ như gia súc thôi. Nếu không ăn được cỏ, chỉ còn cách uống sữa ngựa chua của người Mongolia, đảm bảo rửa luôn sạch hết dạ dày và sau đó thế nào thì không biết…
Nông nghiệp là thành phần kinh tế chính, trong nông nghiệp thì chăn nuôi lại là chủ đạo.
Tổng đàn gia súc ở đây là ước khoảng 30-45 triệu con, có tài liệu là 60 triệu con nhưng khó tin là 60 triệu con.
Với 5 loài phổ biến trong hơn 30 loài động vật có vú là: Dê; cừu; ngựa; bò, bò yak; lạc đà; nhưng chủ yếu là cừu và dê, với 22% là ngựa, bò và lạc đà; gấp nhiều lần dân số Mongolia (2,9 triệu dân), tỷ lệ vật nuôi và người là 15:1.
Người ta còn tính tỷ lệ dê cừu trong những năm qua là 1:1,5, trong khi tỷ lệ tối ưu cho cừu dê nên là 1:4, vì nuôi dê ngoài lấy thịt còn là len cashmere, loại áo len rất nhẹ mà nghe nói giữ ấm vào mùa đông và mùa hè thì vẫn mát, dĩ nhiên là mùa hè chỉ mặc được vào sáng sớm và tối muộn khi nhiệt độ như mùa đông ở miền bắc Việt Nam. Len cashmere ấm gấp 8 lần loại len ấm nhất. Bên cạnh lợi ích kinh tế thì dê dễ thích nghi với môi trường ngày càng bị suy giảm hơn là cừu. Gia súc là nguồn thực phẩm chính rất quý của cuộc sống du mục chăn nuôi.
Len cashmere được lấy từ lớp lông của loài dê Kashmir (India), chính xác tên là Kashmir chứ không phải cashmere nhưng do nhầm lẫn chính tả nên tên chính thức được gọi cashmere, là loài dê sống được trong điều kiện thời tiết mùa đông khắc nhiệt nhất. Mongolia là môi trường lý tưởng nhất cho loài dê nuôi để lấy lông cashmere. Loại len này được phát hiện thời Đế chế Mongolia thế kỷ 13.
Lớp lông này nằm dưới lớp da bên ngoài có khả năng bảo vệ để chống lại nhiệt độ cực lạnh, nó như là chất cách nhiệt tự nhiên. Việc lấy lớp lông này hoàn toàn bằng thủ công. Vào mùa xuân, khi loài dê thay lông, người chăn nuôi sẽ dùng dụng cụ để tách những sợi lông quý này khỏi lớp lông bên ngoài.
Napoleon được cho là người có công trong việc phổ biến rộng rãi việc sử dụng khăn choàng cashmere khi ông tặng nó cho người vợ thứ hai.
Nguồn sữa ở Mongolia được khai thác từ lạc đà (ít), ngựa (không nhiều), bò và dê, cừu là chủ yếu.
Trong 30 năm qua, tổng số gia súc đã tăng lên 44% trong khi diện tích đồng cỏ giảm 20%. Do chăn thả quá mức, năng suất chăn nuôi đã giảm 19-44%/ha.
Chăn nuôi nhiều nên người dân cũng thường nhiễm bệnh từ động vật, bệnh than và cúm gia cầm rất phổ biến ở Mongolia.
Giá thịt gia súc cho tham khảo: Các loại thịt giá 7.000-10.000mnt/kg
Dê, cừu thường nặng 20kg/con; bò, bò yak 200 kg/con, ngựa nhẹ hơn.
Nói chung, tất cả nhập khẩu là chính.
Có nên bán đất cho Israel hoặc cho thuê đất dài hạn?
Trên thảo nguyên, nguồn nước ít, cũng không thể khoan giếng, người du mục cũng không có nhiều dụng cụ tích trữ nước, do thói quen nhu cầu sinh hoạt, họ không cần tích trữ vì đã quen với kiểu du mục.
Ô nhiễm nước là một vấn đề đặc biệt quan trọng ở Mongolia vì nguồn cung cấp nước rất hạn chế.
Khi làm thịt cừu, dê, họ chỉ cần một con dao nhỏ, rạch lỗ nhỏ bụng cho lòi dạ dày ra, bóp chặn cổ cho con vật ặc ặc và tắt thở mà không chọc tiết; tiếp đó lột da, tháo khớp tay chân, khi mổ bụng thì tiết (máu) con vật được trút vào nồi và để cho đàn chó ăn uống. Tất cả các công đoạn làm thịt chỉ ở trên thảm cỏ, da con vật chính là thớt, hoàn toàn không dùng nước, chủ yếu dùng dao tháo khớp các bộ phận, cắt xương sống... Có bộ lòng ruột thì sẽ phải dùng nước rửa để làm các món ăn khác, mà cũng chỉ là rửa qua mà thôi, chứ khó mà sạch đúng nghĩa, có thể chúng chỉ ăn cỏ ở môi trường thiên nhiên còn trong sạch thì cũng chẳng bận tậm lắm làm gì.
Năm 1991, Mongolia thay đổi chính trị và kinh tế. Về kinh tế, họ theo kinh tế thị trường, tư nhân hóa, cổ phần hóa đã đến. Thị trường chứng khoán được thành lập năm 1991 ở UB và đây là thị trường chứng khoán nhỏ nhất thế giới. Trước kia, người dân mong ra các đô thị để không phải làm nghề nông vất vả nữa. Nhưng sau khi đàn gia súc cũng được tư nhân hóa thì người dân lại có xu hướng từ các đô thị quay lại thảo nguyên để làm người chăn nuôi. Do đó, người du mục lại tăng lên chứ không phải giảm xuống.
Trước kia, cuộc sống du mục của người Mongolia là thỏa mãn nhu cầu bản thân, mọi việc quanh quẩn quẩn quanh chỉ nhằm để tồn tại. Còn ngày nay, họ cũng đã biết sống là để, là phải đáp ứng được các nhu cầu của nền kinh tế thị trường, như thế mình và dân tộc mình tồn tại và phát triển, có tương lai về sau này.
Giai đoạn Liên xô cũ (1920-1990), cũng như ở Việt Nam, các chủ ger đều bị vào hợp tác xã hay trang trại tập thể thuộc sở hữu nhà nước, do tính du mục nên người dân vẫn sở hữu cá nhân các đàn gia súc nhỏ. Việc vào hợp tác xã không vì thế mà kém phát triển, ngược lại nông nghiệp và chăn nuôi đã phát triển rất mạnh. Tất nhiên, đó là do là nền nông nghiệp đang du canh du cư, năng suất thấp, hoàn toàn phụ thuộc vào tự nhiên, nay có sự hỗ trợ, hướng dẫn của khoa học kỹ thuật tiên tiến hơn thì sẽ phải phát triển hơn, có quy hoạch hơn.
Theo số liệu năm 1998, tỷ lệ người nghèo ở đô thị (40%) đã vượt người nghèo ở nông thôn (33%). Khoảng 57% những người nghèo khổ sống ở khu vực đô thị và 26% trong số này là ở thủ đô UB. Người nghèo sống ở khu vực nông thôn 43%.
Người di cư thường ở trong các khu ger ổ chuột, thiếu nước, sưởi ấm, điện, chăm sóc y tế cơ bản và giáo dục cho các trẻ xung quanh. Nghiện rượu, bạo lực gia đình, tệ nạn mại dâm, và suy dinh dưỡng đang gia tăng ở UB.
Trong khu trung tâm thì du khách có thể yên tâm đi lại buổi tối, nhưng ngoài khu này ra, khi đêm xuống thì không nên đi đâu, kể cả với người bản xứ, chỉ nên trong pub uống bia cho hết thời gian.
Đất nước của thảo nguyên và sa mạc
Đất nước này có thể chia làm các vùng sinh thái chủ đạo: Vùng rừng taiga, bạch dương, tùng, rừng thông kiểu Siberia ở phía bắc và một phần của trung tâm Mongolia, rừng này bao phủ 10% diện tích đất nước; vùng núi ở phía tây tây nam, có dãy Altai chạy dài 650km; vùng đồng bằng sa mạc và đồng bằng bán sa mạc (thảo nguyên) bao phủ một phần lớn Mongolia; vùng sa mạc khô cằn và thảo nguyên sa mạc Gobi ở phía nam chiếm khoảng 30% diện tích đất nước (460.000km2). Nơi đây tìm thấy khủng long hóa thạch.
Chi tiết hơn thì có thể chia thành 6 vùng sinh thái: Núi cao, rừng taiga, rừng cao nguyên trên núi, thảo nguyên, sa mạc thảo nguyên và sa mạc; hay đơn giản là:
- Thảo nguyên ở miền trung và miền đông.
- Đồi núi ở miền tây và tây nam.
- Sa mạc ở phía nam (sa mạc Gobi).
- Rừng Taiga ở miền bắc.
Một vài số liệu về đất đai ở Mongolia:
- Thảo nguyên: 26%.
- Núi: 23%.
- Thảo nguyên sa mạc: 20%.
- Rừng: 9%.
- Sa mạc: 9%.
- Núi cao: 5%.
- Đất nhiễm mặn: 5%.
- Cát: 3%.
Lớp đất mặt ở Mongolia được chia theo 2 màu sắc chính:
- Đất màu nâu (Brown), nâu đậm, nâu xám: Là đất tốt, lớp đất xốp mềm bên trên dày 40-60cm. Nếu đi về phía bắc hay ở miền trung, màu đất này có thể thấy rõ trên vệt bánh xe hay qua lớp cỏ mỏng bên trên.
- Đất màu xám (Grey) hoặc đen (Black): Có ở phía nam, tây và tây nam của đất nước.
Rét nhất nhưng tuyết ít nhất
Mông Cổ có khí hậu lục địa. Mùa đông dài lạnh và khô, trong khi mùa hè ấm áp (có thể coi là nóng với người Mongolia) với lượng mưa thường xuyên, nói là mưa thường xuyên nhưng cũng là ít và rất ít. Mùa đông nhưng hầu như không có tuyết rơi, tất cả là băng đá, trừ cơn bão mạnh có kèm theo tuyết thì sẽ là thảm họa, có thể là thảm họa quốc gia.
Nhiệt độ có sự khác biệt rất lớn theo mùa và giữa ngày và đêm. Nếu chỉ xét trung bình năm, nhiệt độ không khí trung bình hằng năm chỉ với 0,7 độ C, nơi ấm nhất (không phải nóng nhất) +8,5 độ C tại sa mạc Gobi và phía nam dãy Altai, và lạnh nhất -7,8 độ C tại Darkhad. Con người Mongolia hằng năm sống trong điều kiện nhiệt độ trung bình chỉ ở 0-1 độ C.
Trong hơn 70 năm qua, nhiệt độ ở UB đã tăng 2,1 độ C, trung bình toàn thế giới chỉ tăng 0,7 độ C.
Vào tháng 1, nhiệt độ trung bình là -15 độ C đến -35 độ C (min -56 độ C) và -15 độ C đến -20 độ C ở sa mạc Gobi. Nhiệt độ không khí trung bình trong tháng 7 là 15 đến 20 độ C (max 44 độ C) ở vùng núi, và 20 đến 25 độ C ở phía nam của thảo nguyên miền đông và sa mạc Gobi. Mùa du lịch tốt nhất là trong tháng 7 và lân cận nó, bạn nên tranh thủ để có thể đi đến hầu hết các vùng đất của Mongolia.
Trong sa mạc Gobi, với nhiệt độ ban ngày vào mùa hè khoảng 40 độ C và gần 0 độ C vào ban đêm, nhiệt độ mùa đông có thể đến âm 50 độ C.
Trong những tháng mùa đông, từ tháng 11 đến tháng 2, tất cả các sông, hồ, suối đều bị phủ lớp băng, khoảng 60% diện tích của Mongolia bị phủ băng dài ngày, có thể gọi là vĩnh viễn. Kể cả bạn đi du lịch vào giữa mùa hè, thỉnh thoảng vẫn gặp những tảng băng nằm ven đường vẫn chưa tan hết và không thể tan hết. Nhiệt độ không khí có thể đến 38 độ C, nhưng bạn cúi xuống ghé sát đất hoặc sờ tay vào cỏ, đất thì vẫn thấy lạnh.
Về địa hình thì Mongolia là một cao nguyên với độ cao từ 900 m (phía đông) đến 1.500 m (phía tây) trên mực nước biển, không phải chỉ hoàn toàn đồng bằng thảo nguyên.
Có 3 dãy núi chính là: Cao nhất là dãy núi Altai (Altai Nuruu) ở phía tây và tây nam của đất nước, gần với China; vùng núi Khangain ở trung tâm đất nước, lệnh về phía tây, nằm ngay phía trên của Altai; và thấp nhất là vùng núi Khentiin ở phía đông bắc UB với một đầu giáp biên giới Nga.
Để dễ tưởng tượng hơn, chia đôi Mongolia theo trục đứng (bắc-nam), đường trục này chạy qua gần thành phố Erdenet-tỉnh Bulgan. Bên trái của trục (miền tây) là cao nguyên với 2 dãy núi Altai và Khangain; bên phải là vùng đồng bằng thảo nguyên, có dãy Khentiin ở phía bắc và sa mạc Gobi ở phía nam. UB nằm ở phía đông, gần trục chia. Nhiều các điểm thu hút khách du lịch nằm lệch về phía miền tây, các tour cũng thường đi về hướng tây nhiều hơn, tuy nhiên không phải xa hẳn mà chỉ loanh quanh trục chia đôi này.
Các tuyến khai thác và sân bay cũng nằm nhiều ở phía tây và nam, còn phía đông chỉ duy nhất có sân bay ở Choibalsan. Có thể do địa hình khó khăn, phía tây và miền trung là đồi núi cao với 2 dãy Altai và Khentii, còn phía nam là sa mạc Gobi; phía đông địa hình bằng phẳng hơn.
Chỉ riêng tỉnh phía nam Omnogovi (Umnugovi) có sa ma Gobi đã có đến 4 sân bay: Chính là Gurwan Saikhan Airport; Ovoot, Tavan Tolgoi và Oyu Tolgoi.
UB: Dân số 1,1 triệu, 5.000km2 đất, mật độ 220 người/km2.
Thường tour được chọn là từ UB xuống phía nam để đến sa mạc Gobi, rồi lại ngược lên phía bắc nhưng chếch hướng tây đến cố đô Karakorum, qua Tsetserleg, Murun để đến hồ Khovsgol gần biên giới với Nga; sau khi nghỉ vài ngày ở đây để nghỉ dưỡng, sẽ đi về phía đông, đến với Bulgan, Erdenet và Darkhan; từ Darkhan đi về phía nam sẽ gặp UB để kết thúc hành trình. Tour này thường kéo dài 17-21 ngày.
Gobi hứa hẹn sẽ phát triển nhanh hơn vì đang chuẩn bị khai thác vàng, đồng và than đá tại đây, tuy nhiên sẽ là nhà thầu China vì vùng này tiếp giáp Inner Mongolia, vậy nên không biết người dân và chính phủ Mongolia có chấp nhận.
UB cùng Erdenet và Darkhan là 3 nơi phát triển nhất của Mongolia. Khoảng 45% dân số Mongolia tương ứng 1,3 triệu người sống tại UB, Erdenet và Darkhan; chỉ riêng UB đã hơn 1,1 triệu, còn Erdenet và Darkhan mỗi nơi có ít hơn 100.000 dân. Tất cả các thành phố ở Mongolia đều dưới 100.000 dân, ngoại trừ thủ đô UB.
Tính dân số cấp tỉnh: Tỉnh Khovsgol ở miền bắc (nơi có đệ nhất hồ của Mongolia cùng tên, thủ phủ là thành phố Moron) có 120.000 dân, riêng Moron 36.000 dân. Tỉnh Uvur-Khangai (Arvaikheer, nơi có cố đô Karakorum) có hơn 100.000 dân, riêng thủ phủ Arvaikheer khoảng 20.000 dân, còn Karakorum khoảng 5.000 dân.
UB là đơn vị có diện tích nhỏ nhất khoảng 5.000km2.
Tỉnh có diện tích lớn nhất 142.000km2 là Govi-Altai (phía tây nam) với dân số cả tỉnh khoảng 60.000 người.
Trừ vài thành phố như UB, Erdenet và Darkhan, các thành phố hay thủ phủ của các tỉnh đều có dân số trung bình 20.000 dân.
Vùng núi Altai có điểm cao nhất là núi Tavan Bogd Uul cao 4.374 m nằm phía gần cực tây đất nước, gần giáp điểm biên giới với Russia, tìm trên bản đồ có một vùng-một điểm giáp 4 quốc gia: Mongolia-Russia-China-Kazakhstan; còn điểm thất nhất là Khokh Nuur (Khukh Lake, Blue Lake) ở phía đông, cao 518m trên mực nước biển. Nói chung, địa hình cao ở phía tây và thấp dần về phía đông.
Chú ý Mongolia không có biên giới chung với Kazakhstan nhưng điểm cực tây của Mongolia chỉ cách điểm cực đông của Kazakhsta khoảng 38 km.
Chính xác hơn thì vùng núi Tavan Bogd Uul nằm ở điểm cực tây xa nhất của Mongolia, gồm 5 đỉnh núi (Five Sacred): Hüiten (Khuiten Uul, Cold Peak) 4.374m, Nairamdal 4.180m, Bürged 4.068m, Malchin (Herder Peak) 4.050m, Olgii 4.050m, nhìn trên bản đồ có địa danh Olgii. Đây cũng là một địa điểm du lịch nhưng chỉ ở mùa hè.
Còn vị trí thấp nhất là hồ Khukh (Khokh Nuur, Blue Lake), hồ nước mặn diện tích 95km2, ở phía đông bắc Mongolia, gần biên giới với Russia-Inner Mongolia (China), nhìn trên bản đồ sẽ thấy gần thị trấn Choibalsan (thuộc tỉnh Dornod, Dornod Province, Dornod Aimag, là một tỉnh cực đông của Mongolia). Từ UB đến Choibalsan khoảng 655 km về phía đông bắc.
Tỉnh Dornod là một trong những nơi có nhiều cung thủ xuất sắc nhất ở Mongolia.
Top 5 thành phố đông dân nhất Mongolia (đồng nghĩa phát triển nhất):
- UB: 1.350.000 (49,1%) (miền bắc)
- Erdenet: 88.000 (3,4%) (miền bắc)
- Darkhan: 75.000 (2,7%) (miền bắc)
- Choibalsan: 40.000 (1,4%) (miền đông)
- Moron: 36.000 (1,2%) (miền tây bắc)
(Các số liệu trên có thể khác nhau ngay trong bài viết này)
Mưa làm cho phong cảnh tươi đẹp và đáng nhớ hơi rất nhiều
Lượng mưa trung bình hàng năm thấp, khoảng 20 cm, chỉ khoảng 5-10cm ở sa mạc Gobi và 40 cm ở miền bắc, vùng thảo nguyên khoảng 15-25cm. Lượng mưa lớn nhất được ghi nhận là 138mm/ngày. Mongolia xếp hạng 157 thế giới về lượng mưa.
Lượng mưa trung bình khoảng 50 cm được coi là thích hợp cho nông nghiệp mà không cần phải tưới. Lúa mì và yến mạch được trồng ở những vùng có mưa.
Khoảng 85% tổng lượng mưa là từ tháng 4 đến tháng 9, trong đó tháng 6 đến 9 là mùa hè-mùa du lịch. Tuy nhiên lượng mưa này cũng chẳng là gì nếu so với mưa ở vùng nhiệt đới, nên mưa không ảnh hưởng đến các bước chân phuot mà ngược lại làm không khí và bầu trời càng tươi mới hơn. Tuyết chỉ đóng góp không nhiều hơn 20% tổng lượng mưa hằng năm. Hạn hán xảy ra ở mùa xuân và mùa hè với chu kỳ lặp 5 năm ở khu vực Gobi, và chu kỳ 10 năm ở hầu hết các vùng khác của Mongolia.
Trong mùa du lịch tháng 6-9 thì cũng là mùa mưa, mưa sẽ giúp cho nhiệt độ trên đường di chuyển mát hơn khi đi vào cuối trưa và đầu giờ chiều. Đặc biệt, có thể bạn sẽ bắt gặp những trận mưa đá với những viên to bằng ngón tay, và đương nhiên sẽ có cầu vồng, cả cầu vồng kép xuất hiện sau và ngay trong cơn mưa. Mưa thảo nguyên chắc chắn cũng sẽ mang đến cho bạn một cảm giác tươi mới hơn sau quãng thời gian ngồi xe di chuyển mệt mỏi bởi nắng nóng và gió bụi.
Năm 1994, các tỉnh Selenge, Tov, Khentii, Bulgan và Arkhangai là khu vực trồng trọt nhiều nhất của cả nước, 25.000ha hoa màu đã bị mất bởi mưa đá, thiệt hại kinh tế lên đến 700 triệu MNT. Năm 1984, mưa đá với kích thước bằng một quả trứng ở tỉnh Khentii. Còn năm 1998 mưa đá đã phá hủy 4 ger, làm 14 người chết cùng 200 con gia súc ở tỉnh Ovorkhangai.
Mưa đá thường xảy ra vào mùa hè cũng có thể gây nhiều thiệt hại. Khu vực thường có mưa đá và kèm theo nguy cơ sét đánh là vùng núi Khangai, Khentii và Khovsgal, đây đều là những vùng khách du lịch thường đến và nghỉ ngơi ngắn và dài ngày.
Các khu du lịch (tourist camp, ger camp) thường nằm gần và sát các hồ, vì chỉ có hồ mới đẹp và có nước cho sinh hoạt và kinh doanh. Việc mưa và sét đánh khá thường xuyên, nếu là nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp, bạn hãy trực sẵn để chớp được không chỉ cầu vồng đơn, kép mà cả chớp, sét…
Giữa vùng bao la chỉ hồ, thảo nguyên, đồi núi bao quanh, mình bạn nhỏ nhoi bên lều, chắc rủi ro sét không nhằm vào bạn. Nhưng thực sự khi đang giơ máy ảnh lên chụp mà sét đánh thì 36 kế phải chuồn ngay vào lều, hoặc chỉ đứng ở cửa ger để ngắm và chụp ảnh thôi.
Nếu bạn đang đi bộ hay cưỡi ngựa trên thảo nguyên, sa mạc, hay đứng giữa đỉnh đồi mà gặp mưa, mưa sẽ có sấm chớp, sét thì thật là tai họa. Bạn không sợ mưa, nhưng sét thì có thể làm bạn hoảng sợ bởi giữa khoảng không bao la đó dường như chỉ có bạn và sấm sét ngay trên đỉnh đầu. Sét đánh mà ngồi trong ger vẫn còn giật mình và cảm giác lo lắng, chẳng biết có làm phát vào ger của mình không.
Thực ra khi bắt đầu mưa hoặc mưa gần tạnh hay hết hẳn mới có nhiều cái để xem, để nhớ và chụp ảnh, nhất là khi cả ngày hôm đó bạn chỉ thấy một màu xanh bận tận trên trời, lác đác vài đám mây trắng, ngồi cả ngày như vậy cũng chán, chỉ háo hức những ngày đầu. Lúc này cả bầu trời sẽ chuyển màu, có thể tạo thành các mảng màu đối lập nhau, do mây che mặt trời tạo ra các vùng sáng tối, như ánh hào quang trên bầu trời, ánh sáng lọt khe xuống thảo nguyên, sa mạc hay mặt hồ sóng vỗ vào bờ bởi bão gió như ở biển; bầu trời xanh ngắt, mặt hồ phẳng lặng xanh như bầu trời, tưởng như là phản chiếu qua gương,…
Ánh nắng của bình minh và hoàng hôn cũng sẽ tạo nên những sắc thái vô cùng đối lập và đẹp vô thường. Những lúc như vậy có cảm giác như đang đứng trước tượng Chúa, đang trong trạng thái vô thức về với miền cực lạc hay đang trong thế giới ảo nào đó. Bạn có thể nằm trên bãi cỏ, ngồi trên ngọn núi cao như để mặc cho người du mục đưa mình bay đi. Nếu còn trên oto, có thể bạn được nghe các bài nhạc Mongolia, rất thiên nhiên, bay bổng, lúc nhẹ nhàng, lúc vút bay, khi thúc giục tiếng vó ngựa... Cùng những hàng thông, thảm cỏ, đàn gia súc, các em bé vô tư trên bãi cỏ, các gia đình quây quần nói chuyện, sân bóng chuyền, bóng rổ vang những tiếng cười nói, những làn khói trắng bay lên từ ống khói của các lều, rồi mặt hồ khẽ rung rinh bởi những làn gió nhẹ… tất cả như chỉ có trời, đất và bạn, bạn sẽ muốn lưu giữ mãi những hình ảnh này.
Thật khó để tả hết những cảnh đó, chụp được ảnh lại càng khó hơn. Sa mạc với màu sắc rực lửa của Flaming Cliff. Có những nơi là các dãy núi đan xen, mỗi dãy cùng mỗi khoảng trời và đất sẽ cho bạn các màu sắc khác nhau mà có thể chưa bao giờ bạn nhìn thấy. Những cảnh như vậy diễn ra đôi khi rất nhanh, chỉ 5-10 phút, sau đó lại trở về tĩnh lặng, mọi thứ trong xanh trở lại như không có chuyện gì vừa xảy ra, bạn như vừa bị mất đi một thứ gì đó, có thể khiến bạn trở nên bâng khuâng, mơ màng và tiếc nuối. Đôi khi, tưởng thế là hết, nhưng bất ngờ vẫn có thể lặp lại, trời lại nổi gió, mây lại kéo về,… Mọi thứ lại diễn ra: Mưa, mưa đá, cầu vồng, cả một vùng trời thành biển màu đỏ rực, vàng bừng sáng, tương phản với xung quanh,…
Khác biệt Bắc-Trung-Nam
Do điều kiện tự nhiên, nên nếu đi về phương bắc, bạn hoàn toàn yên tâm ngủ đêm trong ger không cần chăn, mặc cho ngoài lều nhiệt độ xuống chỉ còn 5-10 độ C ở mùa hè… Chỉ với một quần cộc hoặc không cần, lửa thơm từ củi khô, là gỗ thông chứ không chỉ cành thông, luôn đỏ rực cả đêm, đem lại cảm giác rất rạo rực, cả bứt rứt sau một ngày mệt mỏi cho phượt. Chỉ nên cẩn thận, vào ban đêm, trong khi bạn đã ngủ, biết đâu đó các bà chị em Mongolian và ngược lại hay bạn phượt đi vào các ger để giữ lửa lò giúp các bạn có những giấc mơ đẹp trên thảo nguyên.
Ngược lại nếu bạn xuống miền trung và càng xuống phía nam (Gobi), đêm đến bạn sẽ phải mặc thêm quần áo rét mới hy vọng ngủ được qua đêm, dù đang là mùa hè nóng nhất ở Mongolia. Ở các vùng này, khi bạn nhận lều để ở qua đêm, củi không phải là củi, có khi chỉ là các cành cây khô bằng ngón tay, được bằng ngón chân cái đã là quý, trong khi ở phía bắc thì củi phải chẻ rồi mà vẫn to bằng bắp chân.
Những hôm đầu, chúng tôi cứ vào lều là đốt củi, vì chỉ khoảng 18g hằng ngày là trời bắt đầu lạnh (ban ngày 24-38 độ, đêm còn 8-15 độ), rét, có thể thêm mưa, gió như bão, giữa cả khu thảo nguyên bằng phẳng có khi chỉ là mấy cái lều, hoặc trước mặt là hồ, sau lưng là rừng hoặc núi chặn. Lúc này ngồi trò chuyện với nhau quanh lò giữa lều thì nóng, tràn ngập tiếng cười dù người ê ẩm, thật ấm cúng, sướng, đỡ đi không biết bao nhiêu mệt mỏi, bụi bẩn, nhất là sau khi đi rửa bằng nước lạnh về. Nhưng củi chỉ cầm cự đến khoảng 12 giờ đêm là hết, chủ lều cũng không còn củi, thế là phải đi ngủ trong điều kiện có tiền cũng nhưng không.
Các hôm sau, việc đầu tiên vào lều là nhìn củi, xem là loại gì, ít hay nhiều, đi hỏi chủ lều và nhìn quanh khu họ sống xem kho củi ở đâu, và tiết kiệm là khi còn chưa ngủ thì tất cả tập trung vào một lều.
Có thể dùng phân bò, cừu phơi khô đốt sưởi, phân sau khi phơi khô hoàn toàn không có mùi hôi. Nhưng du khách không dám chắc sẽ dám qua đêm với phân khô.
Vải che ger được làm từ lông gia súc. Nếu làm tốt thì lớp lông này được lu lèn, ép rất chặt để chống được rét.
Đồi núi, nước của thảo nguyên, sa mạc
Mongolia có 4 vùng núi:
- Altai: Cực tây
- Gobi-Altai: Tây nam
- Khangai: Miền trung
- Khentii: Phía bắc, phía trên bên phải của thủ đô UB, nơi sinh của Thành Cát Tư Hãn.
Hãy tưởng tượng hai cánh tay bạn bắt chéo (hình chữ V) để đỡ bao quanh toàn đất nước Mongolia, tay trái sẽ là Khangai, còn bên phải là Khentii, và chúng tạo thành vùng lưu vực lớn phía bắc.
Các sông đều ở phía bắc đất nước. Nhiều sông bắt nguồn từ vùng núi Khangai (miền trung, lệch phía tây) và chảy ngược lên phía bắc và hợp nhánh để cuối cùng chảy vào hồ Baikal, tiếp tục từ đó đổ ra Bắc Băng Dương.
Duy nhất sông Onon-dài 298 km trong Mongolia, bắt nguồn từ dãy núi Khentii là chảy ra biển Okhotsk ở Thái Bình Dương (vùng biển Russia-Japan). Hầu hết các nhà sử học đều đồng ý rằng Thành Cát Tư Hãn được sinh ra và lớn lên dọc theo sông Onon ở dãy núi Khentii, vì lý do này mà Onon được coi là một trong những con sông thiêng liêng nhất ở Mongolia.
Tổng trữ lượng nước ngọt của Mongolia ước tính là khoảng 610 km3, trong đó với 3500 hồ nước chiếm trữ lượng khoảng 84%, khoảng 11% là từ 262 (190?) sông băng và 6% còn lại là từ 3811 các con sông suối, 7.000 suối nhỏ; 250 suối nước khoáng; chỉ 1,7% là từ nước ngầm.
Tổng chiều dài của 3811 sông là hơn 67.000km.
Sông (river) tiếng Mongolia là “gol”. Có 51 sông (rivers) lớn, chiều dài một số sông: Orkhon 1.124km; Selenge 1.024km; Kherlen 1.090km; Zavkhan 808km; Tuul 704km; Khovd 593km; Ider 452km, Yeruu 323km; Kharaa 291km. Có nhiều tài liệu thì mỗi nơi đưa ra chiều dài khác sông nhau.
Hai sông quan trọng nhất là Selenge và Orkhon, nằm ở giữa Mongolia. Nói là sông nhưng không rộng và lớn, cũng không chảy xiết,… như đúng nghĩ sông mà tôi thường thấy, và vì thế cũng rất hiếm sử dụng cho vận tải đường thủy. Hai sông này chảy ngược lên phía bắc và đổ vào hồ Baikal của Nga chứ không phải là chảy từ hồ Baikal ra.
Khi mới mở cửa với kinh tế thị trường những năm 1990, có 2 công ty tư nhân khai thác dịch vụ đường thủy ở hồ Khovsgol và sông Selenge, dịch vụ chính là chở khách (Tàu Sükhbaatar chuyên chở 50-100 khách) và nhiên liệu (Tàu Urgats chở được 300 tấn nhiên liệu). Nay thì cả 2 đã ngừng hoạt động do ít khách, nhu cầu vận chuyển không cao, muốn đảm bảo môi trường nước. Các tàu thuyền nếu có chỉ phục vụ du lịch.
Hiệp hội hàng hải Mongolia được thành lập năm 1991.
Năm 1999 Quốc hội đã thông qua Luật Biển, giúp cho Mongolia phát triển ngành hàng hải, như đã liên danh với công ty ở Singapore để cho phép tàu biển nước khác được đăng ký và treo cờ Mongolia.
Sông Selenge (1.480km) là sông lớn nhất, quan trọng không chỉ ở Mongolia mà còn nguồn cung cấp nước chủy yếu cho hồ Baikal. Sông bị đóng băng từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau.
Các nhánh của sông Selenge: Orkhon, Tuul (chảy vào Orkhon), Ider, Chuluut (chảy vào Ider), Eg (Egiin), Delgermoron (chảy qua thị trấn Moron)…
Sông Tuul chảy qua UB có ý nghĩa tinh thần lớn với các kị binh Mongolia vì Genghis Khan cho đóng doanh trại và cầu nguyện bên bờ sông này.
Con sông duy nhất chảy từ hồ Baikal (Nga) ra là sông Angara (tại thành phố Irkutsk của Nga), sau đó chảy tiếp vào sông Yenisey (Nga), rồi tất cả đổ vào Bắc Băng Dương. Hệ thống 3 sông Selenge-Angara-Yenisey dài thứ 5 thế giới.
Sông Onon (Mongolia) chảy hướng đông-bắc qua nước Nga, nhập với sông Shilka và sau đó là Amur (bên China thì tên sông là Heilong). Đây chính là hệ thống sông Onon-Shilka-Amur dài thứ 9 thế giới tên Amur-Argun (4.444km) chảy qua 3 nước Russia-China-Mongolia, cuối cùng đổ ra biển Okhotsk ở Thái Bình Dương.
Nước ngọt khan chứ không hiếm, vì so với nhiều nơi khác không có nước, phải tiết kiệm, tận dụng và tái sử dụng, hay vẫn có quốc gia phải mua nước ngọt, thì rõ là Mongolia vẫn còn được thiên nhiên ưu đãi. Hơn 250 con sông băng ở Mongolia có khi lại là nguồn dữ trữ chiến lược của đất nước khi trái đất nóng lên. Các sông, hồ, suối ở Mongolia bị đóng băng trong khoảng 6 tháng, chỉ trở lại trạng thái nước từ tháng 5 đến tháng 9.
Hồ, sông, suối đóng băng 6 tháng trong năm
Hồ có vai trò rất quan trọng ở Mongolia, các hồ được hình thành chủ yếu từ các sông bắt nguồn từ vùng núi cao chảy xuống tạo thành. Có hồ nước mặn và hồ nước ngọt.
Hồ diện tích lớn nhất ở Mongolia là hồ nước mặn Uvs (Uvs Nuur) nằm phía cực tây bắc đất nước, diện tích 5.000 km2 (3.350?), mặn gấp 4 lần muối ăn. Khu vực Hồ Uvs cũng được biết đến như một trong những nơi lạnh nhất trong khu vực châu Á, nhiệt độ thấp nhất ghi được là -58 độ C. Cạnh hồ có một trong những mỏ muốn lớn nhất thế giới, có thể đủ dùng cho toàn châu Á trong vài năm. Đây cũng là một trong số ít các mỏ muối nằm ở một quốc gia không giáp biển. Muối ở dưới đáy biển đã ở lại đây khi biển bị biến mất hàng triệu năm về trước. Các tảng đá muối ở đây cũng bắt đầu được đưa vào kinh doanh và xuất khẩu.
Hồ nước ngọt sâu nhất Trung Á-Khuvsgul dài 136km, rộng 36,5km, sâu 262,4m, diện tích 2.760km2, trữ lượng chiếm 74% nước ngọt toàn Mongolia và 1% nước ngọt thế giới. Hồ Khovsgol này (Khovsgol Nuur) lớn thứ 2 ở Châu Á, có các tên như The Pearl of Central Asia, The Blue Pearl of Mongolia, The Mother Sea.
Khovsgol là hồ lớn nhất Mongolia về thể tích, nằm ở phía bắc, gần hồ Baikal của nước Nga. Vùng hồ này được cho là có lịch sử 4000 năm, nơi hình thành và sinh sống của người Mongolia cổ đại. Hồ này có một con sông chảy ra là Eg dài 475km, sông Eg (Egiin) lại nối vào Selenge để chảy ngược lên và vào hồ Baikal.
Sông Eg có loài cá tên Taimen (salmonoid) nổi tiếng của Mongolia và Sebiria
Khovsgol là địa điểm phải đến ở mùa Hè và cả mùa Đông, có Ice Festival lớn nhất nước được tổ chức tháng 2-3 hằng năm.
Hồ có tên Khagiin Khar Nuur (Black Lake) trong vườn quốc gia Gorkhi-Terelj, phía tây bắc thủ đô UB, cách UB khoảng 60km. Hồ này sâu 20m, tên có vẻ hay là vậy nhưng lại là một trong những nơi ít khách du lịch đến nhất ở Mongolia.
Hồ Terkhiin Tsagaan (White Lake, tỉnh Arkhangai, miền trung Mongolia): Hồ nước ngọt, dài 16km, rộng 4-10km, diện tích bề mặt 60 km2, sâu 20m. Hồ nằm trên núi Khangai ở độ cao 2000m so với mực nước biển. Là một địa điểm thăm quan và nên nghỉ qua đêm trong hành trình ở Mongolia.
Thác nước lớn nhất Mongolia là Ulaan Tsutgalan trên sông Orkhon hoặc có thể coi là sông Ulaan Tsutgalan vì là nhánh, nhưng cũng chỉ rộng 10m, cao 20m.
Các hồ chính ở Mongolia: 5 hồ nước ngọt, 5 hồ nước mặn:
- Tỉnh Uvs:
+ Uvs: 3.350 km2, nước mặn.
+ Khyargas: 1.407 km2, nước mặn.
+ Uureg: 239 km2, nước mặn.
- Tỉnh Khuvsgul: Khuvsgul: 2.760 km2, nước ngọt (65% nước ngọt toàn Mongolia, 2% thế giới).
- Tỉnh Khovd:
+ Khar Us: 1.578 km2, nước ngọt.
+ Durgun: 305 km2, nước mặn.
+ Khar: 575 km2, nước ngọt.
- Tỉnh Uvs và Khovd: Achit: 311km2, nước ngọt.
- Tỉnh Bayankhongor: Buun Tsagaan: 252 km2, nước mặn.
- Tỉnh Dornod: Buir: 615km2, nước ngọt.
Đánh-Chạy (Hit-and-Run)
Ngựa chiến thời Đế chế Mongolia thế kỷ 13-14 chỉ là những chiến mã nhỏ bé nhưng cực kỳ khỏe mạnh. Ngựa chiếm vị trí tinh thần rất lớn trong tâm linh của các kị binh.
Trước mỗi cuộc chiến, sữa ngựa được các chủ tướng tưới lên mặt đất để đảm bảo cuộc chiến sắp tới sẽ thắng lợi. Ngày nay, nghi thức này vẫn được người du mục thực hiện, nhưng là cho các khách du lịch khi họ rời lều, khu trại để tiếp tục cuộc hành trình. Những cô con gái trẻ mặc trang phục dân tộc (để thu hút khách du lịch) hoặc có thể là bất kỳ ai, sẽ lấy sữa ngựa để sẵn trong thùng và tưới ra xung quanh vào nền đất, vẫy chào khách du lịch, chúc họ thượng lộ bình an.
Trong các nghi lễ shaman, ngựa cũng được dùng để hiến tế các vị thần trên thiên đàng.
Khi Genghis Khan mất, có 40 con ngựa được bồi táng cùng, sau đó 1000 con ngựa giày xéo ở nơi chôn cất để xóa toàn bộ dấu vết để không ai tìm thấy.
Genghis Khan là người đầu tiên đã phát huy được hết lợi thế của loài chiến mã này, nhanh và linh hoạt. Chiến thuật đánh trận chủ yếu là Đánh-Chạy (Hit-Run), bóng đá Anh cũng học theo trường phái này nhưng biến thành là Kick-Run. Sau khi tiến và đánh rất nhanh, các kị binh lại nhanh chóng biến mất giữa thảo nguyên.
Sự cơ động, bất ngờ và tàn bạo, chuyển hóa nhược điểm mùa đông thành các lợi thế tuyệt đối, là những đặc điểm quan trọng nhất giúp quân Mongolia chiến thắng gần như tuyệt đối trong các cuộc giao tranh. So với thế giới hiện nay, ngựa có thể coi là tên lửa xuyên lục địa ở thế kỷ 13.
Chiến thuật của Mongolia còn là, họ chạy nhử cho ngựa đối phương đến khi kiệt sức, lúc này quân lính sẽ đồng loại thay ngựa bằng ngựa được cất giấu tại các địa điểm chuẩn bị sẵn và bắt đầu phản công.
Một chiến thuật khác là thường chủ động tạo ra các cuộc chiến trên mặt trận rất rộng lớn. Vì người Mongolia đã có hệ thống các trạm liên lạc (Yam, Ortoo), trạm kiểm soát hay điếm canh, kể cả là tửu điếm,… rất phát triển và hoạt động hiệu quả. Cách chừng 20-60km có một trạm với người và ngựa tốt nhất luôn sẵn sàng ngày đêm. Có khoảng 1500 trạm và hơn 50.000 ngựa chỉ tính riêng ở vùng China.
Hoặc chiến thuật cũng thường được áp dụng thủa ban đầu là cố tình thua chạy để đối thủ đuổi theo và sẽ gặp quân mai phục. Không thể không nói tới chiến thuật dùng kẻ thù làm hàng rào sống trong các cuộc tiến công.
Những cuộc chiến ngựa-cung đã đi vào lịch sử, ở đó tỷ lệ quân Mongolia và đối phương chỉ là 1:4, 20.000 quân Mongolia đấu với 80.000 quân đối thủ. Đôi khi đối thủ quá đông, người Mongolia phải dùng chiến thuật vừa đánh vừa chạy mà chạy sẽ là chính.
Các kẻ thù hay đối thủ, phần lớn họ cũng là nông dân như các kị binh Mongolia, đều không thể trở tay và có thể đuổi kịp vì không quen với cưỡi ngựa đường dài, và cũng không thể bỏ lại nhà cửa trong một thời gian dài chỉ để chạy đuổi đánh quân Mongolia.
Trong cuộc chiến mà đối thủ rất mạnh, các chiến binh Mongolia sẽ được trang bị vũ khí khác nhau tùy thời điểm. Đầu cuộc tấn công hoặc phòng thủ, có thể họ chỉ là các cung thủ (kiểu trang bị vũ khí hạng nhẹ), sau đó họ chuyển sang dạng kị binh với nhiều vũ khí hơn (trang bị vũ khí hạng nặng) như mỗi kị binh có: Mũ sắt, áo lụa nhẹ bên trong, áo khoác, cùng áo giáp ngoài, 2 cung cùng túi hàng trăm mũi tên, 1 dao găm, 1 rìu, 1 thương (dài), 1 dây (thòng lọng)… Lúc này họ không chỉ dùng cung bắn mà có thể giáp mặt để hạ gục đối thủ. Đánh với quân ở Châu Âu có áo giáp tốt, khó dùng cung nên phải chuyển sang dùng gươm cong, rìu, thương, dây làm ngã đối thủ và cho ngựa giày xéo.
Tên của cung cũng có một loại đặc biệt, là tên phát tiếng nghe như tiếng còi hú. Đây là tên rỗng nên khi bắn ra sẽ có tiếng huýt nghe như còi, gió rít,… để uy hiếp kẻ thù hoặc là hiệu lệnh cho quân Mongolia, vì giữa chiến trận thì có hổ lốn các loại âm thanh to nhỏ khác nhau. Mũi tên lửa cũng được sử dụng.
Chiến thuật tàn sát quy mô lớn, san bằng các thành phố, dùng thủ đoạn cưỡng bức tàn sát thảo dân thời đó để trấn áp kẻ thù ngay từ đầu, phủ đầu một cách tàn bạo nhất, được coi là một ưu thế của đội quân Mongolia.
Nhưng không thể không nhắc là họ cũng phải dùng công nghệ hiện đại thời đó của người Hán để chế tạo pháo, thuốn nổ.
Người Mongolia cũng phát triển được một loại cung hỗn hợp được làm từ sừng và gân, cùng với kỹ năng bắn trong lúc phi ngựa, tạo lợi thế rất lớn so với đội quân thông thường. Thế kỷ 13 thì cung Mongolia dài khoảng 90-100cm, đã có tầm bắn xa 200-300m, hơn hẳn cung Anh cùng thời kỳ, loại longbow của Robin Hood, tất nhiên càng xa thì mức độ chính xác và gây sát thương càng thấp.
Thời Chinggis Khan, có một người tên Esungge đã bắn cung trúng đích ở mục tiêu 502m, hiện vẫn còn bia tưởng niệm ở Bảo tàng Lịch sử quốc gia ở UB.
Xét về từng cá thể thì kỵ binh Mongolia chỉ được xếp thứ 10 trong Top 10 kị binh mạnh nhất trên thế giới, thua kị binh Macedonia, Ottoman, Napoleon,… Tuy nhiên đánh trận tập thể thì không kị binh nào vượt qua vó ngựa kị binh Mongolia.
Yên ngựa bằng gỗ và da được bôi mỡ cừu để ngăn co ngót và nứt, tạo thuận lợi cho các chú ngựa chịu được sức nặng của chiến binh trong một quãng đường dài di chuyển, và cũng là ghế tựa êm ái vững chãi cho các chiến binh. Bên cạnh đó, túi trên yên ngựa của mỗi kị binh còn có thể mang thep được nồi nấu ăn, thịt khô, sữa chua, chai nước, và các vật dụng cần thiết khác cho các cuộc dã chiến dài ngày.
Bàn đỡ chân cũng rất quan trọng, giúp kị binh có điểm tựa giữ ổn định để bắn tên với sức mạnh và có độ chính xác tốt nhất.
Áo giáp chỉ có ở sau này, còn giai đoạn đầu của cuộc chiến thời Thành Cát Tư Hãn không có nhiều áo giáp đủ cho quân lính. Quân Mongolia thích loại áo giáp bằng da nhẹ, loại đã được ngâm tẩm qua nước tiểu ngựa, áo giáp cũng được mặc cho ngựa chiến.
Nhưng ngoài yếu tố trên, rất có thể đó là gen của dân tộc Mongolia, gen cưỡi ngựa và bắn cung. Họ thống trị thế giới chỉ với ngựa và cung, thật kỳ lạ.
Đến Mongolia, không thể bỏ qua loài ngựa Takhi, là những chú ngựa hoang dã nguyên thủy cuối cùng còn lại trên thế giới. Nó còn được gọi là Przewalski, được đặt tên theo nhà thám hiểm Nga, người đầu tiên phát hiện ra loài ngựa này vào năm 1878. Một con ngựa hoang trưởng thành nặng khoảng 250-300 kg hoặc từ 250–350 kg, cao tầm 1m30 và dài 2m. Loài ngựa màu nâu này có chiếc cổ ngắn một cách đặc trưng. Đặc biệt, ngựa Przewalski có 66 nhiễm sắc thể thay vì 64 như những loài ngựa khác.
Ngựa hoang có thể phát hiện nguy hiểm từ khoảng cách 300 mét và bỏ chạy ngay lập tức. Tuy nhiên thực tế không hẳn vậy, khi đến thăm chúng ở công viên quốc gia Khustain Nuruu, cách thủ đô UB 120 km về phía tây nam, thì vẫn có thể lại gần, chắc do chúng đã quen với những nhà khoa học Mongolia và quốc tế đang sống tại đây và nghiên cứu về chúng. Có thể cứ vào thời gian đó, địa điểm đấy là một vài chú ngựa hoang lại đến để xem khách du lịch, chứ không phải ta đến xem chúng có tồn tại hay không.
Khác với các loài ngựa hoang khác đã từng được thuần hóa, loài ngựa hoang Mongolia chưa bao giờ được thuần hóa, và là loại ngựa hoang thật sự duy nhất còn tồn tại đến nay.
Với người Mongolia, nếu ngựa chết thì mình chết, ngựa còn thì mình sống.
Cuộc sống du mục đang thay đổi
Nếu đất nước phát triển hơn nữa thì người dân du mục hoàn toàn có thể dư thừa nước sử dụng, và dân phượt có thể yên tâm thong dong trên các đồng cỏ xanh mướt nhưng khô cằn cùng với nắng, gió, bụi và những cừu, dê, ngựa, bò, bò yak, lạc đà... để đến tối lại nằm ngâm mình trong nước ấm hoặc lạnh như khách sạn ở UB. Thực sự, ô nhiễm bụi là thứ khá đáng sợ ở cả UB lẫn mọi nơi đi qua.
Thực ra, người Mongolia thiếu năng lượng, là điện, hơn là thiếu nước. Tất nhiên nước loại gì, vì nước sạch theo tiêu chuẩn thế giới thì chỉ có 50% người dân được tiếp cận với nó. Du mục thì chỉ là nước suối, nước hồ.
Cột điện ở Mongolia khá hay, rất nhiều vùng cột 2 phần: Cột bê tông bên dưới và cột gỗ ở trên. Cột bê tông cao hơn mặt đất khoảng 1m, sau đó mới nối với cột gỗ bằng dây thép buộc lại. Bê tông ở dưới để chống được rét mùa đông và khi băng tan, chứ nếu là gỗ thì rất nhanh hỏng.
Hầu hết người du mục trên đường chúng tôi đi qua đều sử dụng năng lượng mặt trời cho các sinh hoạt hằng ngày, cho tivi, đài, chiếu sáng. Mùa đông thì trời nắng và trong hơn mùa hè nên họ dự trữ được nhiều năng lượng điện hơn. Hiện tượng trời mùa đông trong sáng (ít mây) hơn mùa hè là do điều kiện tự nhiên gió ngược (anticyclone dominance) làm cho tuyết ở Mongolia ít hơn nơi khác dù nhiệt độ rất thấp. Ở Mongolia có chương trình quốc gia “100.000 Sun Lights” được hoàn thành vào năm 2011, cung cấp khoảng 20.000 hệ thống năng lượng mặt trời cho các hộ gia đình nghèo du mục.
Điện ở Mongolia thật bất tiện ở thời đại smartphone, máy ảnh, laptop. Trước tiên họ dùng điện 220v, tần số 50hz, chân cắm tròn (nhớ là không phải dẹt), ổ cắm loại C/E (tròn, chìm).
Ở các ger, nếu ger cao cấp (giá tiền đắt hơn khoảng gấp 3-4 lần cho 1 người 1 đêm), ví dụ bình thường của ger của phượt là 20.000-25.000 MNT/người/đêm, nếu muốn thoải mái sạc điện thì cần chi khoảng 60.000-70.000 MNT, mỗi ger với khoảng 6-8 người.
Có những nơi bạn đến thì hoàn toàn không có điện, kể cả điện chiếu sáng. Một số nơi khác thì có điện chiếu sáng, có thể sạc điện nhưng chỉ khoảng 2-3 giờ từ 21g-23g, sau đó là tắt đi ngủ, do điện chạy bằng máy nổ chứ không phải nguồn điện quốc gia.
LẠI CHUYỆN ĐIỆN, NƯỚC
Trước khi đàm phán sang Mongolia, bạn cần hỏi kỹ về điện, thời gian sạc và ngoài mang cục tích điện thì cần mang ổ cắm có nhiều chân, nếu không sẽ tranh nhau sạc và có khi lượng điện sạc theo đầu máy chẳng được là bao, cả ngày sẽ không được chụp ảnh và điện thoại không dùng được.
Khi ở Mongolia rồi, hàng ngày bạn cũng đều phải hỏi người dẫn đường, dẫn tour về tối đến sẽ thế nào, ở đâu, ngủ thành phố thì yên tâm đủ điện cho cả đêm, với ngủ ger thì kiểu “ger thời vụ” hay khu trại ger (tourist camp), ger rẻ tiền hay nhiều tiền, bên cạnh trại ger rẻ tiền thì sẽ phải có ger nhiều tiền.
Để dễ hiểu thì nhiều tiền sẽ có điện nước đầy đủ, tắm nước nóng thoải mái dù mất thêm tiền tắm do chưa tính tiền tắm vào giá ger, điện cũng thoải mái. Buổi sáng, tối, ngoài tắm thì phải rửa mặt, có đánh răng nữa, nêu nếu gặp nước lạnh thì thôi rồi vì nước có khi chỉ 5 độ C mà thôi. Ngồi trước và cạnh cửa ger cũng rét, chưa tính phải đi từ ger đến khu vệ sinh thì rét hơn. Đánh răng và rửa mặt chỉ có hỏng người, thà chịu bẩn hoặc còn nước lọc trong chai mang đi thì bỏ ra mà dùng.
Phượt ít tiền thì ngoài thiếu nước, thiếu điện thì còn rất dễ phải vào ngủ ở “ger thời vụ” (Guest ger), là loại kiểu như tranh thủ kiếm thêm, dù là cố tình vì chỉ làm ăn được từ tháng 6 đến tháng 9, ngoài thời gian đó là mùa băng giá, do dân hay nhóm dân làm lên cho thuê, loại này thì không có dịch vụ gia tăng gì cả, chưa kể có thể bẩn nữa.
Ví dụ, bình thường họ sống trong ger chờ khách du lịch đến thuê, có khách là họ dọn đồ của họ đi, mang ga, ruột chăn để sẵn trong tủ, vali, hoặc ga, chăn ở đâu đó để vào ger. Chăn ga này khi khách đi lại cất vali, tủ để chờ người khác đến. Nếu ger đắt tiền hơn thì có thể chăn ga sẽ được giặt, nhưng cũng rất hiếm vì nước có đâu mà giặt, chỉ thấy họ mang phơi ra nắng gió là thấy tốt lắm rồi.
Các khu du lịch (Tourist ger, Ger camp) ở gần các hồ thì có thể lắp hệ thống ống hút nước từ hồ lên và dùng, như vậy nước đầu vào không thiếu, chỉ có thể bẩn và hơi bẩn mà thôi, đầu ra là nước thải phải được xử lý và quản lý theo quy định rất nghiêm ngặt của nhà nước, vì nếu lại thải trực tiếp xuống đất thì sẽ thấm ngược trở lại hồ. Tuy nhiên các đàn gia súc chăn thả quanh hồ thì xả chất thải vô tư, ngay cả nhà vệ sinh của người cũng cách hồ khoảng 100m (hồ Khovsgol), mà nước hồ là nguồn nước duy nhất cho sinh hoạt và ăn uống của người dân ở đây. Nước lấy về cho vào bình chứa to hơn, không cần qua thiết bị lọc. Nước này không thực sự trong vắt dù nhìn mắt thực và trên ảnh thấy rất trong sạch, nhưng đun sôi, rót ra bát thấy rõ nó hơi mờ mờ, để uống chè, cafe sáng có cảm nhận không tươi ngon.
Có vẻ như các chất thải của động vật không làm ô nhiễm nguồn nước hoặc do lối sống du mục thiên nhiên đã thành gen thuộc tính khó bỏ và không bao giờ bỏ được, cũng như một số tôn giáo, dân tộc trên thế giới có những tập tục rất “kỳ quái” và “bẩn”.
Điện và Gió
Nguồn điện ở đây hiện chỉ cấp đến khoảng 80% dân số bởi đường dây tải điện kém và chưa có, các nhà máy điện đã lạc hậu mà chưa được thay thế hoặc nâng cấp kịp thời, công suất hiện nay chỉ đạt 80% (800MW) công suất ban đầu (1.000 MW).
Có 4 hệ thống điện quốc gia độc lập theo các khu vực quan trọng: Trung tâm, Tây, Đông và vùng Altai Uliastai. Trung tâm ở đây vừa là vị trí địa lý vừa chỉ những nơi trọng yếu ở Mongolia.
Toàn Mongolia, năng lượng điện tiêu thụ đạt khoảng 5.000 triệu kWh/năm. Trong đó hệ thống quản lý điện Trung tâm chiếm 80% lượng điện toàn quốc, bao phủ gần hết diện tích đất nước, có thủ UB và 2 thành phố công nghiệp quan trọng nhất là Edernet, Darkhan; có Moron và các thành phố cực đông Choibalsan và cực tây Olgii, kể cả thủ phủ của sa mạc Gobi.
Hệ thống điện Trung tâm gồm 7 nhà máy nhiệt điện bằng than (đặt ở UB, Darkhan và Erdenet) và nhập từ 1 nhà máy điện của Nga. Hệ thống điện vùng miền Tây là điện nhập khẩu từ Nga, vùng này gần Nga hơn, còn Hệ thống điện vùng miền Đông chỉ là nhà máy nhiệt điện (kết hợp cả nhiệt và điện) công suất 36MW. Mùa đông là mùa cần nhiều điện hơn cả và phải nhập khoảng 250MW từ Nga.
Hệ thống điện Altai Uliastai không được nối với 3 hệ thống trên và vùng sa mạc Gobi, là khoảng 600 nhà máy điện diesel có công suất 60-1000kW.
Do đặc điểm khí hậu rét vào mùa đông, nên các nhà máy điện ở Mongolia đều là kết hợp cung cấp cả nhiệt và điện. Năm nhà máy điện chạy bằng than đều có thêm phần để tạo ra nhiệt bằng nước nóng và dẫn khí nóng sử dụng cho các mục đích khác nhau.
Tiêu thụ điện của ngành công nghiệp và xây dựng chiếm 43%, nhà máy 20%, dân sinh 17%, thất thoát khoảng 15%...
Lượng nhiệt dân sinh tiêu thụ 42% (chủ yếu cho sưởi ấm vào mùa đông), ngành công nghiệp và xây dựng 30%. Tổng lượng nhiệt sản xuất được 7 triệu Gcal/năm.
Ở vùng nông thôn, người du mục vẫn có thể phải dùng phân gia súc như phân bò (vì nó to) để đốt.
Gió
Với sông hồ không thể làm thủy điện, thì bên cạnh năng lượng mặt trời chỉ còn nguồn năng lượng tự nhiên khác là gió.
Mongolia với diện tích đất là gần 1,6 triệu km2 thì cũng là 1,6 triệu km2 của gió, tuy nhiên nguồn năng lượng từ gió chỉ tính bằng 10% của 1,6 triệu km2 đất, tức 160.000km2.
Các nhà khoa học ước tính 7MW/1km2, thì toàn Mongolia có nguồn điện gió 160.000x7=1.120.000MW, và có 2,5 nghìn tỷ kWh/năm (lưu ý là lượng điện tiêu thụ trung bình hiện nay ở Mongolia là khoảng 5.000 triệu kWh/năm). Đây là các tính toán của các nhà khoa học từ USA cho Mongolia. Những con số ấn tượng nhưng vẫn chỉ là lý thuyết và ở dạng tiền năng còn tiếp tục tiềm ẩn lâu dài. Còn năng lượng mặt trời đã được người dân tận dụng.
Lượng gió có nhiều vào tháng 3 đến tháng 6 (mùa Xuân còn gọi là mùa Gió), đạt max vào tháng 4, 5; thấp nhất ở tháng 7 và 8; tháng 10 đến tháng 2 thì lượng gió cao thấp phụ thuộc theo mỗi vùng. Đứng trên thảo nguyên, lúc nào cũng mát và lạnh vì gió dù bạn không hề thấy gió do xung quanh chỉ là thảm cỏ, khó mà nhìn chuyển dịch của cây cỏ bởi gió, hay sự dịch chuyển của các luồng không khí. Mà có gió hay không, mạnh hay yếu thì đàn gia súc vẫn bình thản gặm cỏ, người dân vẫn sinh hoạt như bình thường.
Nguồn điện ở Mongolia với 93% là từ các nhà máy nhiệt điện (chạy bằng than), phải nhập là 6%, còn lại 1% là từ các trạm nhỏ chạy bằng diesel, một số rất ít điện có được từ khí hydro, năng lượng mặt trời và gió. Có tài liệu nói vẫn xuất khẩu điện 21 triệu kWh/năm.
Khoảng 60% người dân sống trong khu đô thị có hệ thống sưởi trung tâm và phòng tắm với vòi sen, so với 32,0% sống ở các tỉnh (aimags), còn dân sống ở soums (sum, quận, huyện) và baghs (bag, xã) thì không có gì.
Chỉ có 4% cư dân sống ở ger trong khu vực đô thị có điện thoại, so với 10% trong aimags, và 2% trong soums và baghs.
Tháng 7 mùa du lịch, mùa mưa nhưng mưa rất ít
Tháng 7 cao điểm của mùa du lịch, thuộc mùa gió ít (gió ít nhưng là mùa mưa, dù lượng mưa rất ít), trưa và chiều là thời gian nóng nhất nhưng vẫn thấy mát lạnh, ngồi trong xe oto không điều hòa thì nhiệt độ 38 độ C, còn ngoài trời có khi 24-28 độ C mát hơn trong xe. Nếu đi vào mùa gió nhiều và gặp gió, gió lại mạnh như bão thì có khi cả người cùng oto cuốn theo gió, nhưng chắc chắn lúc đó chỉ có ngồi trong nhà hoặc ger chứ không dám thò đầu ra.
Nhiều hôm, vào các buổi sáng sớm hoặc chiều tối, khi cả thân còn trong ger và chỉ mới thò đầu ra khỏi cửa ger đã phải thụt ngay lại bởi gió quá mạnh và lạnh như cú đấm hay tát mạnh vào mặt, cảm nhận rát cả má, lạnh thái dương, đầu ong ong ù ù, dù chỉ trong vài giây; đầu đã ở trong ger rồi mà vẫn còn cảm giác rùng mình, không biết mình đang ở đâu, phải lắc lắc như để tỉnh lại và trở về cảm giác thực.
Trong ngày di chuyển, bạn cần phải có mũ hay khăn to để trùm che nắng cùng chắn gió, kể cả khăn làm thay một phần áo khoác để giữ ấm. Nhưng với người dân du mục, gió như bão bạn vẫn có thể bắt gặp các thanh niên hay cụ ông cởi trần đi lại bình thường.
Gió mạnh, lốc xoáy cũng xảy ra ở đất nước này, tốc độ gió 40m/s, kỷ lục là 100m/s.
Ai đến Mongolia cũng thấy các đàn gia súc được chăn thả trên các thảo nguyên thì nguồn nước hay môi trường cũng bị ảnh hưởng. Trẻ em Mongolia thường mắc 2 bệnh chính và tử vong chủ yếu là viêm phổi do rét và tiêu chảy do nguồn nước.
Nếu là phượt, bạn chỉ là ngồi xe oto lướt qua, dừng chân làm vài tấm ảnh, bạn ở qua vài đêm trong ger, cũng khá gần nơi gia súc ngủ đêm…
Hay cũng có thể bạn đã cưỡi ngựa, lạc đà được dành riêng cho dân du lịch. Bạn có thể dũng cảm dừng lại trên đường giữa chiều nắng rát mặt để chụp ảnh với đàn gia súc, đàn ngựa cùng chàng cao bồi chăn ngựa với ào choàng cùng đôi ủng cao tận đầu gối, hay với vài ba đứa trẻ con mặt mũi bỏng nắng đang vui chơi trên bãi cỏ, bạn có thể ở trong bóng râm gần các chú bò yak với nhặng to bằng ngón tay ù ù vây quanh…, dưới chân bạn là hàng tá hàng ngàn chất thải các loại của gia súc du mục, và cuối cùng không thể không nhắc tới là không khí xung quanh nơi bạn vui đùa, khó mà tả lại cái cảm giác đó...
Giữa bầu trời không khí tươi mát, đang du dương, nhất là khi bạn đang ngồi trên đồi cao, nhưng cạnh bạn hay xa một chút là đàn gia súc, một cơn gió khẽ chợt vởn qua thì đỡ, chứ gặp luồng khí quẩn nồng nặc và đậm đặc của chiều hè thì …thôi rồi, nếu ai nhạy cảm hơn thì chỉ cần nhìn thấy chòi nhà vệ sinh của người dân Mongolia giữa khung cảnh bao la có khi cũng hết hứng.
Một trong tứ khoái
Phượt Mongolia thì ở miền trung hay lên phía bắc sẽ tiện lơi hơn là xuống phía nam với sa mạc Gobi, vì như trên đã nói, củi sưởi ấm có rất nhiều ở miền bắc. Nhưng đây đang bàn chuyện đại tiện và tiểu tiện. Tiểu tiện thì miễn phải kể nhiều vì khá thoải mái, kể cả với các chị em.
Nếu tự dung thấy buồn, cứ ra hiệu cho lái xe (tài xế ngồi bên phải chứ không phải bên trái) dừng trên đường, ra sau xe mà tự xử, hoặc ra vẻ hơn thì đi lang thang vừa hóng mát ngắm cảnh thiên nhiên, xa xa khỏi tầm nhìn của mắt các anh em, tìm chỗ ngồi thích hợp mà xả, có thể đại tiện cũng không sao, không ngại cỏ cao xỉa lung tung. Chỉ nhớ cẩn thận với ống tele của máy ảnh.
Đấy là những chỗ bằng phẳng, còn trên đường đi, còn rất nhiều chỗ là rừng cây, tán cây, đồi núi nhấp nhô, sông suối uốn lượn, có thể tìm chỗ gần suối cho nó sạch(?), đúng với tính chất người du mục. Có anh lái xe còn dừng xe là ra sau xe làm bãi luôn lên bánh xe, chứ không thèm tưới cỏ.
Nếu đi vào địa điểm thăm quan, thường vắng khách du lịch chứ không hề đông đúc, chỉ cần lùi lại phía sau hay đi lệch đường là yên tâm, cùng lắm bạn đường chỉ thấy bóng áo quần của bạn lấp ló chứ không thể nhìn rõ gì cả.
Trên cả trăm km đường nhựa, hai bên là thảo nguyên, thỉnh thoảng vẫn nhiều xe dừng ngay bên đường và các anh chị Mongolia vẫn bình thản chứ đâu phải là không.
Khó hơn là vào khu dân cư bên đường, tạm dừng chân nghỉ hoặc ăn trưa, ăn chiều… Vào đây thì tôi khuyên bạn nên cố mà nhịn nếu không phải nhà vệ sinh mà bạn muốn. Khu dân cư thì chắc chắn bạn phải vào nhà vệ sinh của họ, tiểu tiện có thể bậy bạ đâu cũng được, chứ đại tiện thì không thể rồi.
Bởi nhà vệ sinh của họ là mảnh đất mặt bằng khoảng 1mx1m hoặc to hơn là 2mx2m, 3 đến 3,5 bức tường quây gỗ theo chu vi, có mái hoặc không có mái che, có cửa hoặc không có cửa. Họ đào đất sâu khoảng 1-2m, đủ để khi chất thải rơi thì không bắn ngược lại, đặt các tấm gỗ lên, khoét lỗ để bạn ngồi và… Mọi thứ khác sẽ do tự nhiên quyết định, khi nào sắp đầy thì lấp đất và làm nhà vệ sinh mới, có thể bên cạnh. Giả sử nhà đất hẹp thì sẽ đào lại hố mà chưa phân hủy hết. Mỗi hố như vậy dùng trong 2-5 năm là lấp đi.
Nói chung nó như nhà vệ sinh tập thể những năm 1970-1990 ở làng quê hay thành phố, thủ đô của Việt Nam. Chỉ không thấy họ dùng phân này cho trồng trọt như ở Việt Nam. Chắc nhiều bạn còn nhớ, ở thủ đô Việt Nam đã có thời mà, khi bạn ngồi thải thì có thể ở dưới có ai đó đang dùng sào gắn ca để múc phân cho vào thùng và chở đi giữa thủ đô…
Các nhà vệ sinh ở Mongolia kiểu như trên thường nằm gần và rất gần chỗ sinh hoạt hay là nhà chính. Đôi khi thấy một nhà vệ sinh chung to hơn bình thường nằm ở gần đường đi lại của khu dân cư.
Tóm lại, không nên vào nhà vệ sinh kiểu này, kể cả chỉ là tiểu tiện, vì không muốn nhìn xuống dưới vẫn phải nhìn, không muốn ngửi nó cứ tự chui vào mũi, phổi… Hãy làm người du mục “đúng nghĩa” dù bất lịch sự.
Nhớ hồi bé, ở Việt Nam, có người vẫn dùng phân để chăm bón cây. Nhưng ở Mongolia thì họ không dùng lại.
Hiện nay, người ta đang thí điểm Nhà vệ sinh hai hố và Nhà vệ sinh khô. Loại hai hố là khi một hố được lấp đầy, nó sẽ được lấp ủ và hố kia được sử dụng; cứ thế lần lượt. Còn nhà vệ sinh khô là người ta cho tách nước tiểu và phân. Nước tiểu được sử dụng làm vườn nếu muốn. Phân khô sẽ được ủ trong đất. Nhưng chắc sẽ thất bại bởi người dân thấy không cần.
Nếu muốn, bạn hãy thử làm người Mongolia, sống lối sống du mục chăn nuôi, chứ không phải chỉ là “du lịch du mục”, bạn hãy thử sống và sinh hoạt như họ trong vài ngày, vài tuần... Tất cả đều mới chỉ để lại trong bạn những tình cảm, hoài niệm của kẻ lãng du tạm thời mà thôi. Tuy nhiên, nếu thiếu những thứ đó thì chắc gì đã là Mongolia, đã làm bạn phải quyết đi cho bằng được, cũng như làm tôi phải viết những dòng chia sẻ này ở đây.
Hết Hạ-mùa cây cỏ đến Thu Đông-mùa bão
Đến Mongolia vào mùa thu, bạn sẽ thấy cả thảo nguyên là một màu vàng. Còn mùa hè, thảo nguyên Mongolia là một màu xanh bất tận qua con mắt của bạn, nhưng cũng không hẳn thế.
Thảo nguyên ở phía bắc sẽ bắt gặp những cánh rừng bạch dương ngay trong tầm mắt, ở miền trung sẽ là núi đồi uốn lượn ngăn cản, còn ở phía nam là một vùng sa mạc. Thảo nguyên không phải bao giờ cũng là một màu xanh như trong các bài văn, thực tế có thể thấy khá rõ hai màu xanh chủ đạo. Thổ nhưỡng của Mongolia có gì. Chỉ thấy sa mạc, đất đai là sỏi đá, khô cằn, một lớp mỏng gọi là đất mà thôi, còn toàn đá hay đất cứng như đá sỏi; nhiều đồng cỏ không thể gọi là xanh hay xanh mướt, xanh rì… như sách vở hay phim ảnh mô tả, đó là một màu xanh cằn cỗi và mang lại cảm giác …buồn.
Bão tuyết ở Mongolia chủ yếu ở miền đông. Còn bình thường là bão gió, bão bụi, bão cát (wind storm, dust storm, sand storm) thường xảy ra vào mùa xuân, bão bụi được người địa phương gọi là Ugalz. Bão gió chủ yếu xảy ra sa mạc và thảo nguyên, khi bão xảy ra thì việc chăn nuôi gia súc bị gián đoạn, giao thông đường bộ dừng hẳn. Chính bão gió đã làm cho đồng cỏ bị khô cằn và không giữ được màu xanh như đúng nghĩa đồng cỏ trên thảo nguyên.
Còn sa mạc Gobi ở vùng đông nam Mongolia, địa hình vùng này là các ngọn đồi và thung lũng được bao phủ bởi đồng cỏ thưa thớt. Con số ấn tượng của Gobi: Thực tế, chỉ có 3% (khoảng 15.000km2) nơi đây được bao phủ hoàn toàn bởi cát, sỏi mà thôi. Nơi đây thì phải có bão bụi, tên bụi chính xác hơn là cát vì nó không hẳn là bão cát (Sand storm).
Bão này kéo dài trung bình 3-6 giờ, khoảng 70% xuất hiện vào ban ngày và 30% vào ban đêm, 61% bão xảy ra vào mùa xuân vì ít mưa. Trung bình hằng năm có khoảng 40 cơn bão, nhưng ở một số vùng như sa mạc, thảo nguyên thì đến 100 cơn bão trong một năm, cứ khoảng 3-4 ngày là gặp bão.
Ngay cả khi không ở sa mạc, vẫn có thể gặp bão bụi, lúc này xe oto phải dừng vì bụi che kín trời. Người dân Mongolia coi bụi như vậy là bình thường. Cũng may cả chuyến đi chúng tôi không gặp bão bụi nào quá lâu, cũng chỉ khoảng 15-30 phút là lại đi tiếp được, có những hôm thì đang ăn trưa nên không sao. Thỉnh thoảng có thể bạn nhìn thấy vòi rồng nhỏ.
Bão bụi ngày 27-30/1991 tốc độ 28-40 m/s đã quét qua vùng lãnh thổ của 12 tỉnh, khoảng 51.500 km2 đất canh tác đã bị mất hẳn lớp bề mặt bên trên và không còn khả năng sử dụng cho trồng trọt và chăn thả gia súc, bão làm bay hết đất bên trên, chỉ còn trơ lại mặt đá.
Trận bão ngày 18/3-21/3/2002 quét qua gần hết Mongolia là chết 3 người và 53.000 gia súc, quy ra tiền là 2,1 tỷ MNT (Tugrik) (1,12 triệu USD, 1USD=1800MNT), tốc độ gió max trung bình 20m/s trong gần 68 giờ liền. Các cơn bão này mạng bụi bay sang cả vùng Đông Á ảnh hưởng trực tiếp tới China, Korea, Japan. Hằng năm, khoảng 4000 tấn bụi và cát bay vào vùng trời diện tích 1km2.
Công viên Mongolia
Gia súc nuôi sống con người nhưng cũng là kẻ hủy diệt, chúng được gọi là kẻ hủy diệt thảm thực vật. Có hay không một tên gọi Thảo nguyên sa mạc hay Sa mạc thảo nguyên ở Mongolia, sa mạc với nghĩa chẳng còn làm gì, trừ làm sòng bài như Las Vegas hay cho người Israel thuê sa mạc.
Tất nhiên đó là tương lai rất xa, vì cả đất nước Mongolia được gọi là Công viên quốc gia, chứ không phải chỉ các khu bảo tồn mới là Công viên quốc gia. Vậy nên, các bạn hãy cứ thoải mái du ngoạn đất nước này, nó còn rất hoang dã và thiên nhiên ở mọi chỗ bạn ghé chân.
Ngày nay, do bắt buộc phải khai thác mỏ và các nhu cầu khác nên không còn 100% diện tích Mongolia là Công viên quốc gia nữa mà chỉ là con số khá khiêm tốn 14%, tương đương 220.000km2, được chia làm 4 khu:
- Khu bảo vệ nghiêm ngặt (6 khu): Cấm săn bắn, khai thác, không người sinh sống.
- Công viên quốc gia (9 khu): Cho khách thăm quan, du lịch, học tập, nghiên cứu. Hạn chế tiếp xúc với một ít người du mục sinh sống trong vùng. Các công viên quốc gia mà khách du lịch thường đến khi ở Mongolia là:
+ Lake Khövsgöl National Park: Có hồ Khövsgöl.
+ Khustain Nuruu National Park: Có ngựa hoang Takhi.
+ Gobiin Gurvan Saykhan: Sa mạc Gobi.
- Khu di tích tự nhiên và lịch sử (5 khu): Các hoạt động bị hạn chế.
- Khu bảo tồn thiên nhiên (8 khu): Các hệ thực và động vật quý hiểm được bảo vệ ở đây, cũng như có giá trị khảo cổ học. Các hoạt động ở đây đều phải theo sự hướng dẫn, kiểm tra nghiêm ngặt.
Mạng lưới đường bộ phát triển nhất
Mongolia cũng còn được xếp hạng là nước có mạng lưới đường bộ phát triển nhất thế giới. Vì rất đơn giản, trong thực tế, hầu như tất cả các đường được gọi là đường chỉ là một hoặc nhiều con đường nhỏ xuất hiện hoặc không có dấu vết gì ở trên các đồng cỏ, loại đường mà không phải là đường này thích hợp cho hầu hết các loại xe và đều có thể vượt qua vùng rộng lớn đồng cỏ nhấp nhô.
Tổng số cầu khoảng 500 cầu, trong đó cầu gỗ chiếm 40%, còn lại được làm bằng bê tông cốt thép. Cầu nhịp nhỏ hơn 10m chiếm 40%, nhịp lớn hơn 100m có khoảng 10% cầu.
Tỷ lệ phương tiện đi lại tính trên 1.000 dân của Mongolia 71,4-đứng thứ 114, còn Việt Nam là 13,6-đứng thứ 154.
Số phương tiện đi lại trên 1 km đường của Mongolia 2,11/km-đứng thứ 133, còn Việt Nam là 7,16/km-đứng thứ 117.
Khoảng 55% các con đường không đường thảm nhựa hay bê tông, gần như là đường “tự nhiên”. Tính mật độ thì trung bình mỗi 100km2 chỉ có 3 km là đường.
Và đường mới ở Mongolia là gì, là hầu hết các đường song song với đường cũ do đường cũ bị lún, hỏng, mấp mô quá mà thôi. Tóm lại ở Mongolia, tất cả đều gọi là đường, thậm chí siêu đường mới là đúng. Cứ lên xe, lái xe sẽ đưa bạn đến đích an toàn, dù bạn có thấy hay không nhìn thấy đường đâu cả. Người Mongolia có vẻ thích xác định phương hướng qua nhìn trời, họ nhìn lên trời chứ không thèm nhìn xuống đất, đất đai họ bao la và là sở hữu toàn dân. Ban ngày nhìn trời để đi, ban đêm nhưng thực ra phải khoảng 21g mới là đêm thực sự, nên các tài xế hay mọi người du mục Mongolia cũng vẫn nhìn trời để xác định hướng là chính. Về đêm, nếu không mưa bão gì thì bầu trời rất trong. Có khi đây là bản năng, gen trội từ thế hệ du mục xa xưa, khi chưa có phương tiện gì để xác định hướng. Nếu bạn có nhìn thấy đâu đó bản đồ thể hiện các con đường ở Mongolia, xin hãy cẩn thận vì các con đường bị thay đổi hằng ngày.
Ước tính khoảng 40.000-50.000 km là đường “tự nhiên” hay “thiên nhiên”.
Đường bộ được làm chủ yếu vùng miền bắc của đất nước. Trục Đông-Tây mạn phía nam là núi và sa mạc nên không làm đường. Có một con đường từ UB đến thủ phủ Dalandzadgad của tỉnh Omni-govi để đến sa mạc Gobi.
Tuy nhiên cũng có những con đường trải nhựa hoặc xi măng đúng nghĩa, nó chạy dọc bắc nam qua thủ đô UB kết nối với Nga và China, và hướng đông tây ở mạn phía bắc (đang xây dựng) và ở miền trung của Mongolia, đây là những con đường nhằm vận chuyển các khoáng sản khai thác được ở Mongolia sang Trung Quốc và Nga là chính, hơn là cho du lịch.
Khi đường trục đông-tây mạn phía bắc làm xong (trục Darkhan-Erdenet-Bulgan-Unit-Moron-tiếp đó vào Russia), mới làm được khoảng 50%, nó sẽ giúp phát triển cả du lịch. Còn đi du lịch vào lúc này sẽ rất vất vả vì xe sẽ chạy gần như song song với đường đang làm, rất rất bụi.
Có 3 trục đường bộ chính ở Mongolia:
- Trục Nam-Bắc: Phía nam từ Erlian (Ernhot, Inner Mongolia) thành phố biên giới với Mongolia, qua Saynshand đến UB, tiếp đó lên phía bắc đến Darkhan và Suhbaatar, rồi vào Russia.
- Trục Đông-Tây (mạn miền trung): Choibalsan (cực Đông) đến UB, qua tiếp Arvayheer, Bayanhongor, Altai, Dund-Us và Olgii (cực Tây) và sang Russia. Trục này có đoạn du khách hay đi là: UB-Kharkhorin.
- Trục Đông-Tây (mạn miền bắc): Đang làm mới và làm lại, chắc đến khoảng 2018 xong hết.
Hệ thống đường giao thông gặp trở ngại rất lớn là băng giá của khoảng 8 tháng mùa đông. Không đủ cát hay muối để rải lên băng, nên chất lượng đường xá suy giảm nhanh chóng. Còn chuyện ổ gà, ổ trâu là quá bình thường.
Trên đường di chuyển, việc hỏng xe là bình thường vì địa hình ghồ ghề lồi lõm, mùa hè là mua mưa, dù không nhiều nhưng thêm bùn, nước nên đi lại oto cũng khó, phải đi tốc độ chậm.
Vào mùa hè thì bụi bẩn có ở khắp các vùng nông thôn, ngồi trong xe cũng bụi nếu không đóng cửa bật điều hòa. Khoảng từ hai đến bốn giờ chiều thì nhiệt độ trong xe lên đến 37 độ nếu mở cửa xe và không điều hòa, bên ngoài chỉ 25-27 độ gió mát.
Trên đường, nếu mưa (mùa hè là mùa mưa) sẽ gặp trơn trượt, một vào dòng suối cũng gây khó khăn cho tìm đường, đường ổ trâu ngập bùn và nước, đôi khi cũng phải xuống xe để đi bộ. Còn mùa đông thì đương nhiên được bao phủ bởi băng và tuyết.
Tùy loại xe oto, tốc độ đi lại trên đường chỉ 20-30 km/giờ với đường đất, đường nhựa thì 100km/giờ cũng được.
Không nên phượt chỉ bằng xe máy, nếu có nên chia làm 2 nhóm, một nhóm ô tô đi cùng, nhóm kia xe máy.
Đường sắt
Có một tuyến đường sắt xuyên Mongolia chạy qua UB để kết nối với Nga (vùng Siberia-tuyến đường sắt xuyên Siberia, 2 thành phố gần nhất của Nga là Irkutsk-gần hồ Baikal và Chita) và Trung Quốc (đến Beijing), có đoạn nhánh đến thành phố công nghiệp Erdenet ở phía bắc. Cũng còn có một tuyến đường sắt riêng biệt nối thành phố cực đông Choibalsan với tuyến đường sắt xuyên Siberia qua Ereenstav, tuy nhiên tuyến đường nối này đã bị đóng(?).
Hằng ngày có các chuyến xe lửa chạy giữa UB và 2 thành phố chính Darkhan và Erdenet.
Tổng số km đường sắt là khoảng 2000km. Tuyến đường sắt xuyên Mongolia dài khoảng 1.500 km, kết nối Mongolia với Russia và China. Thủ đô UB đã được kết nối với tuyến đường sắt xuyên Siberia qua Bayantümen vào năm 1939, và nối với Suhbaatar vào năm 1950, và kết nối vào tuyến đường sắt China qua Dzamïn üüd từ cuối năm 1955.
Tuyến đường sắt UB được nối với Nalayh vào năm 1938 và nối với thành phố Darkhan và Tamsagbulag vào năm 1964.
Thành phố công nghiệp Darkhan có hệ đường sắt 60km đi vào các khu mỏ từ những năm 1961-1965. Còn ở thành phố công nghiệp Erdenet là hệ thống đường sắt dài 200km kết nối với hệ thống đường sắt xuyên Mongolia.
Tổng chiều dài của các tuyến đường sắt tính đến năm 2004 là 1.900 km, tất cả đều là khổ rộng.
Chỉ thế thôi. Với người ít tiền, tiết kiệm tiền, nhiều thời gian, muốn khám phá cảm nhận thêm thì có thể chọn đi đường bộ cùng đường sắt đến Mongolia, đến Beijing-China chơi nghỉ, rồi nhảy tàu tiếp đến UB. Đi theo tuyến này phải có người biết tiếng China, có người Mongolia đi cùng thì mới có thể đến đích và về nhà đúng kế hoạch.
Với đất nước rộng, thưa dân và khí hậu nghiệt ngã vào bậc nhất thế giới, thì không thể làm đường bộ được. Khí hậu như thế thì chưa làm xong thì đường đã hỏng, chưa kể làm ra cho ai đi, dân du lịch được bao nhiêu, nên cứ để đường trên bộ và đường trên không theo đúng quy trình tự nhiên du mục, ai muốn đi, muốn bay thế nào cũng được.
(HẾT)
manhhieu
05-08-2015, 15:50
Cảm ơn bài viết của bác nhiều nhé. :)
blackhill
10-08-2015, 16:02
Cho xin tí hình ảnh đi bạn ơi...
Chi xin tí hình ảnh đi bạn ơi...
Cho em góp tí hình
https://i1318.photobucket.com/albums/t656/Long_Tang/_DSC6116_zpsaqv6bjgh.jpg (http://s1318.photobucket.com/user/Long_Tang/media/_DSC6116_zpsaqv6bjgh.jpg.html)
https://i1318.photobucket.com/albums/t656/Long_Tang/IMG_0097_zpsj7gjuqqq.jpg (http://s1318.photobucket.com/user/Long_Tang/media/IMG_0097_zpsj7gjuqqq.jpg.html)
blackhill
19-08-2015, 16:38
Đến Mongolia, không thể bỏ qua loài ngựa Takhi, là những chú ngựa hoang dã nguyên thủy cuối cùng còn lại trên thế giới. Nó còn được gọi là Przewalski, được đặt tên theo nhà thám hiểm Nga, người đầu tiên phát hiện ra loài ngựa này vào năm 1878. Một con ngựa hoang trưởng thành nặng khoảng 250-300 kg hoặc từ 250–350 kg, cao tầm 1m30 và dài 2m. Loài ngựa màu nâu này có chiếc cổ ngắn một cách đặc trưng. Đặc biệt, ngựa Przewalski có 66 nhiễm sắc thể thay vì 64 như những loài ngựa khác.
Góp 1 tấm về giống ngựa Przewalski - ngựa hoang duy nhất thế giới còn sống sót tại miền Tây Mông Cổ... Hình do Blackhill chụp 2008 bên phiá biên giới Tân cương.
https://farm6.staticflickr.com/5777/20708258211_1ffbff33f3_b.jpg
blackhill
27-08-2015, 12:18
Cám ơn bạn chủ topic rất nhiều về đóng góp này. Mình đang làm Visa Mông Cổ, và đang lên lộ trình 9-2015, nên topic này khá hữu ích.
Tuy nhiên về ngôn ngữ thì topic này thiếu từ tham chiếu bằng tiếng Mông Cổ, viết theo ngôn ngữ Slavơ-Russian là ngôn ngữ chính thức để tiện theo dõi và giao tiếp. Nhất là các bạn đã biết chút tiếng Nga... Đối với bản thân, trước đây những năm đi phượt TQ vòng quanh từ Đông sang Tây (Tân Cương, Thanh Hải, Đông Tạng...) phải bỏ ra 2 năm để học tiếng Mandarin cho bằng được.
Монгол (Mongolia) ь Виетнам (Vietnam)
Улаанбаартар: Ulan Bator
Баыан Олгии: Bayan Olgii
Таван богд: Tavan Bogd
Ходг: Kogd
Улиалстаи: Uliaastai
Гоби: Gôbi
Аутобус: Autobus
Горхи-Тэрэлж: Gorki Terelj
Гоби Алтаи: Gobi Altai
Аимаг: Aimag (tỉnh)
Жуулчы Бааз: Juulchny Baaz (nhà lều)
Có thể gõ bảng chữ cái Mông Cổ (mẫu tự Slavơ tiếng Nga) dùng keyboard input Russian - Phonetic...
Các chữ cái Slavơ đặc biệt không có trên bàn phím a,b,c thì dùng phím tắt: Щ(~) Ь(-) Ъ(=) Ю([) Ж{]} Э(\)
Хосог hay Хосогтон Khusugtun (Hosogton) là người du mục Mông Cổ, lối sống du mục theo đàn gia súc... như tên của Ban nhạc nổi tiếng Mông Cổ (Á quân Asia Got Talent)
https://www.youtube.com/watch?v=NQkrsdjJB2s
Tuyệt vời!
Cảm ơn chủ topic về những thông tin hữu ích này
Cuộc sống lãng du thật mê hoặc
"Those were the days my friend
we thought they'd never end
We'd sing and dance
forever everyday
we'd live the life we choose
We'd fight and never lose
When we were young
and sure we have our way"
www.nhaccuatui.com/bai-hat/tinh-ca-du-muc-bao-thy.ahbufWzSUVgH.html
blackhill
22-09-2015, 11:24
Mình vừa đi Mông Cổ 22 ngày vừa đến sân bay HongKong...
https://c1.staticflickr.com/1/635/21380910168_3d602ee123_b.jpg
Powered by vBulletin® Version 4.1.11 Copyright © 2024 vBulletin Solutions, Inc. All rights reserved.